CRKVE I MANASTIRI

Na
petnaestak kilometara od Danilovgrada u smeru Nikšića nalaze se
Bogetići, gde se desno skreće za manastir Ostrog, najveću svetinju
hrišćana iz Crne Gore i sa prostora zemalja bivše Jugoslavije. Pribijen
uz ogromnu kamenu gromadu brda Ostrog, gore iznad Bjelopavlicke
ravnice, Manastir impresivno deluje na svakog ko skrene pogled prema
njemu. A kad se nadjete pred ulazom u ovo svetilište i pogledate u
dolinu Zete, pred vama će se ukazati slika raskošne prirode, a u njenom
sredštu zelenilom obrasla krivudava reka.
Ulazeci u areal Manastira,
nakon 8 km krivudavog brdskog puta od Bogetića, stiže se na zaravan na
kome se nalaze prodavnice suvenira, a nešto dalje i Donji manastir
Ostrog. Gornji manastir je visoko u brdu (900 m/m) i delom zavučen u
pećinu. Do njega vodi vrlo strmi put sa dvadesetak ostrih krivina, koji
prolazi kroz šumu sa pešačkim prečicama.

Manastir
je osnovao mitropolit zahumsko-hercegovački Vasilije Jovanović 1656.
godine, i u njemu živeo do svoje smrti, 1671. godine. Zbog svojih
zasluga za života i očuvanosti tela posle smrti dugi niz godina,
proglašen je za sveca sa imenom sv. Vasilije Ostroški.

U
Gornjem manastiru su smeštene dve neobične pećinske crkvice - Vavedenja
Bogorodice i Svetog krsta. U crkvici Vavedenja smesten je civot sv.
Vasilija, koji je posle smrti prozvan Čudotvorcem. Obe crkvice su
živopisane lepim freskama koje su nedovoljno vidljive zbog čadji i
slabog osvjetljenja. Od ulaznih vrata u Gornji manastir do gornje
crkvice treba preci 77 stepenica. Zanimljivo je istaći da je sv.
Vasilije za života iz vlastitih sredstava obnovio staru, Vavedenjsku
crkvu i kupio komad obradive zemlje, da bi kaludjeri mogli obezbediti
osnovne prehrambene namirnice.
Donji manastir je podignut 1820.
godine na nadmorskoj visini 800 metara. Na ulazu u ovaj manastir nalazi
se crkva Sv. Trojice iz 1824. godine. Kako su oba manastira zavučeni
pod brdom, ovde je i zimi prijatna klima.
Manastir Ostrog je preko
cele godine najposećenije svetilište u Crnoj Gori. Posećuju ga vernici
svih vera i sa prostora cele bivše Jugoslavije i iz mnogih drugih
zemalja. Posle Hristovog groba i Svete Gore, manastir Ostrog je treće
najposjecenije svetiliste u hriscanskom svetu.
Najveci deo
hodočasnika moli se svetom Vasiliju da im pomogne u ostvarivanju
najvecih životnih želja, prvenstveno radi ozdravljenja. Tradicionalni
dan okupljanja vernika je 12. maj, dan sv. Vasilija, kada se okupima
hiljade vernika na ovom prostoru. Mnogi dolaze pešice, a neki i
bosonogi, kako se nekad masovno dolazilo u pohode večnom domu sv.
Vasilija Ostroškog.

Hram
svetog Save je najveći pravoslavni hram na svetu. On se nalazi u
istočnom delu Svetosavskog trga, na opštini Vračar, u Beogradu.
Podignut je na mestu na kome se misli da je Sinan paša 1595. godine
spalio mošti svetog Save, osnivača Srpske pravoslavne crkve. Izgradnja
crkve je finansirana isključivo dobrovoljnim prilozima. Nedaleko od
hrama je parohijski dom, a tu će se nalaziti i predviđena zgrada
patrijaršije. Ovaj spomen-hram predstavlja organski deo savremene
živopisne siluete Beograda, čineći jedno od njegovih glavnih obeležja.

Arhitektura

Hram
se nalazi na kraju beogradske linije Kalemegdan - Trg Republike -
Terazije - Beograđanka - hram svetog Save. Izgrađen je u
srpsko-vizantijskom stilu, sa četiri zvonika visoka 44 m. Visina vrha
kupole iznosi 70 m, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 m, što
vrhu hrama daje ukupnu visinu od 82 m, a nadmorsku visinu od 134 m (64
m iznad nivoa reke Save). Zbog toga ova crkva zauzima istaknuto mesto
na beogradskom horizontu i vidljiva je sa svih prilaza gradu.
Hram
zauzima površinu od 3.500 kvadratnih metara u prizemlju, uz dodatnih
1.500 m² na tri galerije na prvom nivou. Postoji još i galerija od 120
m² na drugom nivou, na kome se nalazi i spoljašnji vidikovac koji se
prostire oko cele kupole. Hram se u pravcu istok-zapad proteže 91 m, a
u pravcu sever-jug 81 m. Kupole su ukrašene sa osamnaest pozlaćenih
krstova u tri veličine, dok se u zvonicima nalazi 49 zvona.

Crkva
može da primi 10.000 vernika, a na zapadnu horsku galeriju može da
stane 800 horista. Ispod poda hrama je izgrađena riznica i kripta
svetog Save, kao i grobna crkva svetog kneza Lazara, ukupne površine
oko 1.800 m².
Hram je obložen belim mermerom i granitom, a
živopisanje, koje tek predstoji, biće urađeno u tehnici mozaika.
Predviđeno je da se u glavnoj kupoli nalazi ogroman mozaik Hrista
Pantokratora.

Izgradnja

Izgradnja hrama je tekla veoma sporo.
1895,
tri stotine godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, u Beogradu je
osnovano Društvo za podizanje hrama svetog Save na Vračaru, čiji je
cilj bio da se na mestu spaljivanja moštiju podigne hram. Omanja crkva
koja je podignuta na mestu budućeg hrama je kasnije pomerena da bi
izgradnja hrama mogla da otpočne. 1905. godine se raspisuje javni
konkurs za izradu projekta; svih pet prispelih radova je odbačeno kao
nedovoljno dobro.


Spomenik Svetom Savi u dvorištu hrama

Izbijanje
Prvog balkanskog rata 1912. godine, kao i Drugi balkanski i Prvi
svetski rat koji su sledili, zaustavili su sve aktivnosti na izgradnji
hrama. Nakon rata, 1919. godine, Društvo je ponovo ustanovljeno. Nov
konkurs je raspisan 1926; ovog puta su stigla 22 projekta. Premda prva
i treća nagrada nisu dodeljene, arhitektonsko rešenje arhitekte Bogdana
Nestorovića, koje je osvojilo drugu nagradu, proglašeno je za
najuspešnije. Odbor za izgradnju hrama je 1930. poverio izradu projekta
arhitekti Nestoroviću, kao i arhitekti Aleksandru Deroku, uz saradnju
inženjera Vojislava Zađine.
Četrdeset godina nakon početne zamisli,
i 340 godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, izgradnja hrama je
konačno započela 15. septembra 1935. godine, kada je patrijarh Varnava
izvršio osvećenje temelja. Kada su radovi poodmakli, patrijarh Gavrilo
je 10. maja 1939. godine svečano osvetio temelje, i u oltaru, uz kamen
temeljac, položio povelju. Dalja izgradnja bila je prekinuta napadom
Nemačke na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. Od početka građevinskih radova
do nemačke okupacije, izgrađeni su temelji hrama i podignuti su zidovi
visine 7 i 11 m.
Nemačka okupaciona vojska je koristila prostor
unutar nedovršenog hrama kao parkiralište, a 1944. su ga za istu svrhu
koristili partizani i Crvena armija. Kasnije su razna preduzeća
koristila prostor kao magacin. Društvo za izgradnju hrama je prestalo
da postoji.
1958. patrijarh German dolazi na čelo Srpske pravoslavne
crkve i obnavlja ideju o podizanju hrama. Nakon 88 ponovljenih molbi -
i isto toliko odbijanja - dozvola za nastavak gradnje je dobijena u
leto 1984. i od republičke i od gradske vlasti. Profesor Branko Pešić,
koji je imenovan za novog arhitektu hrama, prepravio je prvobitni
projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske
tehnike.
30. aprila 1985. godine patrijarh German je, u prisustvu
svih srpskih arhijereja, ponovo osvetio hram, položivši povelju o
nastavku radova u novim istorijskim prilikama. 12. maja 1985.
patrijarh, 20 episkopa i brojno sveštenstvo su služili svečanu
Liturgiju, kojoj je u unutrašnjosti zidina hrama prisustvovalo oko
12.000 vernika, dok je u porti bilo još oko 80.000 ljudi. Izgradnja je
ponovo otpočela 12. avgusta 1985. Zidovi su podignuti do pune visine od
40 m.
Najveće dostignuće je bilo podizanje centralne kupole teške
4.000 tona. Ona je bila napravljena na zemlji, a zatim je, zajedno sa
pokrivačem od bakarnog lima i velikim pozlaćenim krstom visokim 12
metara i teškim 4 tone, podignuta i postavljena na zidove. Podizanje,
koje je trajalo 40 dana, završeno je 26. juna 1989.
2004. godine je
završena gradnja eksterijera. Postavljena su zvona i prozori, a fasada
je takođe završena. Međutim, radovi na unutrašnjoj dekoraciji još nisu
gotovi.

Manastir Ravanica je manastir u Srbiji i nalazi se u podnožju Kučajskih planina, pored sela Senje kod Ćuprije. Ravanica je zadužbina kneza Lazara, koji je poginuo u bici na Kosovu na Vidovdan, 28. juna 1389.

Crkva
je posvećena Vaznesenju Gospodnjem i ograđena je čvrstim odbrambenim
zidom sa sedam kula. Ravanica je sagrađena između 1375. i 1377. godine,
a freske su oslikane nekoliko godina pred Kosovsku bitku. Ktitorska
kompozicija je izmenjena i doslikana je Lazareva pogibija. Na njoj se,
pored kneza Lazara nalazi i knjeginja Milica i njihovi sinovi Stefan i
Vuk.
Po svojim arhitektonskim i likovnim obeležjima ravanička crkva
predstavlja početak moravske škole. Crkva predstavlja originalno
arhitektonsko rešenje nastalo spajanjem svetogorske tradicije trolisne
osnove i modela upisanog krsta sa pet kupola, odomaćenog u vreme kralja
Milutina. Trolisna osnova je postala uzor u daljem razvoju prostorne
koncepcije hramova. Crkva je zidana naizmeničnim redovima kamena i
opeke, ukrašena je keramoplastičnim dekorativnim elementima i bogatom
reljefnom plastikom.
Na freskama, koje su ostale očuvane u oltarskom
i glavnom unutrašnjem prostoru crkve, zapažaju se izvesne novine vezane
za šeme u izboru tema i ciklusa (Veliki praznici, Hristova stradanja,
Čuda i parabole), koje će postati pravilo u oslikavanju potonjih
hramova Moravske Srbije. U kupolama su freske Hrista, Bogorodice,
Anđela i proroka, u oltaru su predstave Hristovog stradanja i
ovaploćenja, dok su u naosu ciklusi Velikih praznika, Čuda i
jevanđelskih pripovesti kao i sveti ratnici i monasi. U samoj crkvi
danas se nalaze mošti kneza Lazara.
Kao značajno središte duhovnog,
kulturnog, književnog i umetničkog života Ravanica je uticala na
nastanak više crkava i manastira, među kojima se ističu obližnji
manastir Sisojevac i crkve u Petruškoj oblasti.
Do danas su sačuvane
tri kule i deo severnog bedema, ali je za potrebe odbrane manastira
podignutog u dolini sigurno bilo neophodno veliko i jako utvrđenje. U
starim izvorima se pominje da je manastirska utvrda imala 7 pirgova,
dok je jedan putopisac 1568. godine video svega 4 očuvane kule. U prvoj
polovini 19. veka, 1829. godine, je unutar manastirskog kompleksa još
uvek postojala velika trpezarija iz srednjeg veka, ali nje danas više
nema.

Ovo duhovno središte Srbske crkve osnovao je
Srbski kralj Stefan Prvovenčani početkom XIII veka. Prema
svedočanstvima biografa Domentijana i Teodosija, podizanje manastira
Žiče počelo je posle povratka svetog Save (1208. godine) iz Svete Gore.
Izgradnja novog središta Srbskog Arhiepiskopa, zbog političkih i drugih
prilika, trajala je dosta dugo. Radovi su uorzani posle 1219. godine,
kada je dobijena samostalnost Srbske crkve, i Žiča postaje prvo sedište
Srbske arhiepiskopije. Manastir je sa svim potrebnim objektima bio
završen 1230. godine, kada je na zapadnoj strani podignuta prostrana
spoljna priprata sa kulom.
Manastir Žiča je u svom viševekovnom
postojanju doživeo sudbinu kao i brojni spomenici Srbskog nasleđa. Tome
je u velikoj meri doprineo i glavni put koji je vezivao severni i južni
kraj Balkanskog poluostrva. Žiča je rušena i obnavljana, a svaka obnova
menjala joj je izgled. Prve znane obnove i dorade bile su krajem XIII i
tokom prvih decenija XIV veka. Zbog turske najezde 1500. godine, iguman
žički Teofilo morao je, sa bratijom, da napusti manastir Žiču i pređe u
Srem, u manastir Šišatovac. U turskom popisu iz 1560. godine u Žiči se
pominju dva kaluđera. Na manastirskim ruševinama, smederevski
mitropolit Zaharije je 1562. godine podigao đelije, o čemu svedoči
zapis na kamenoj ploči. I kasnije, tokom XVI i XVII veka, u turskim
defterima pominje se manastir Žiča „kod sela Kruševca". Godine 1730. je
na crkvu stavljen novi krov. U vreme Prvog Srbskog ustanka Karađorđe je
podigao konak koji je stradao. Velika obnova manastira Žiče počela je
1855. godine. Sredinom XIX veka, 1859. godine. u manastiru je bila 41
bogoslužbena knjiga, među kojima i „jedan stari služebnik rukopisni".
Crkva Svetog Spasa je današnji izgled dobila posle detaljne
restauracije u periodu od 1925. do 1936. godine. Prilikom ove obnove
vrađena je spolja prvobitna crvena boja. Za vreme Drugog svetskog rata
Žiča je stradala od nemačkog bombardovanja, pri čemu su porušeni
istočni deo severnog paraklisa sa kubetom, svod između ovog prostora i
pevnice i severni zid zapadnog dela hrama. Porušeni delovi obnovljeni
su 1953. godine. Crkva manastira Žiče dosta je stradala i u zemljotresu
1990. godine.
Crkva manastira Žiče pripada raškoj graditeljskoj
školi. Osnovu hrama čini prostrani brod sa širokom apsidom na istočnoj
strani. Pevnički prostor, koji u osnovi ima izgled poprečnog broda,
daje osnovi hrama izgled slobodnog krsta. Na središnjem delu je kupola.
Crkva Svetog Spasa je vremenom pretrpela izvesne izmene: proskomidija i
đakonik su prošireni. a bočne kapele uz staru pripratu naknadno su
prizidane. Priprata je takođe kasnije prizidana. Visoka kula-zvonik
zidana je u isto vreme kada i spoljna priprata. Crkva je zidana kamenom
i opekom. Po svojoj arhitektonskoj složenosti, crkva manastira Žiče se
odlikuje različitim umetničkim shvatanjima, a najviše je prožeta duhom
vizantijskog graditeljstva.
U hramu manastira Žiče postoje tri
slikarske celine. Najranije freske u Spasovom hramu urađene su
neposredno posle Savinog povratka iz Nikeje i dobijanja samostalnosti
Srbske crkve 1219. godine. Taj stari živopis delom je sačuvan samo u
pevničkim prostorima. Ovo slikarstvo po svojim odlikama blisko je
živopisu Bogorodičinog hrama manastira Studenice. Krajem XIII veka Žiča
je zapaljena i potom zapustela. Na njenoj obnovi rađeno je u vreme
arhiepiskopa Jevstatija II (1292-1309) i Nikodima (1317-1337), kada je
živopisana trpezarija, crkva prekrivena olovom, podignuta kula i još
mnogo toga obnovljeno i izgrađeno.
Novi živopis u hramu manastira
Žiče urađen je u vreme Srbskog kralja Milutina (1282-1321), ali je
kasnije dosta stradao. Fragmenti ovog slikarstva sačuvani su na
istočnom zidu prolaza ispod kule, gde su i kompozicije ktitora, kralja
Stefana Prvovenčanog i kralja Radoslava. Iz ovog vremena potiču i
freske u priprati, naosu i bočnim kapelama.
Mala crkva. Ova crkvica
koja je posveđena svetim ratnicima Teodoru Tironu i Teodoru Stratilatu,
kao svoje zaštitnike ima i apostole svetog Petra i Pavla, nalazi se
istočno od glavnog manastirskog hrama. Crkva je skromnih dimenzija i
podignuta je kada i glavna crkva. Osnova je jednobrodna, sa apsidom na
istočnoj strani i polubočastim svodom. Crkva je živopisana polovinom
XIV veka.
Pri manastiru Žiči veđ nekoliko decenija uspešno deluje
ikonopisačka škola. Brojne ikone, koje su ikonopisale darovite
monahinje ovog manastira, nalaze se u brojnim Pravoslavnim hramovima u
zemlji. Crkva Manastira Žiče stradala je u zemljotresu 1937 godine.
Hram Hrista Spasa generalno je restaurisan 1990/91. godine i tom
prilikom vrađen mu je prvobitni izgled.

Manastir Koporin je zadužbina Srbskog despota
Stefana Lazarevića. Podignut je početkom XV veka, svakako posle 1402.
godine jer je pored predstave Stefana kao ktitora tu i njegova titula
despota koju je dobio te godpne za viteške zasluge u bitki kod Angore,
turski popisi pominju ovaj manastir 1516. i 1572. godine.
Kao i
ostali Srbski manastiri ni on nije odoleo najezdi turaka. Bio je u
ruševinama sve do 1880. godine, kada je započela njegova obnova.
Najveću obnovu doživela je ova svetinja posle Drugog svetskog rata,
kada u nju dolazi igumanija Sara (Đuketić) sa delom svog sestrinstva iz
manastira Ćelija. Novi konak sa kapelom Roždestva Presvete Bogorodpce
podignut je 1966. godine. Velika zvonara sagrađena je 1976, a u naosu
hrama ispod ktitorske kompozicije pronađen je, 1977. godine. grob sa
zemnim ostacima za koje se pretpostavljadasu despota Stefana Lazarevića.
Iako
pripada moravskoj skupini, u arhitekturi crkve manastira Koporina ima
izvesnih odstupanja: umesto trikonhosne osnove, osnova hrama je
pravougaona sa apsidom nepravilnog kružnog oblika. Nad središtem hrama
je kupola oslonjena na pilastre. Spoljna priprata dozidana je u XIX
veku i tom prilikom oštećen je zapadni zid kao i delovi živopisa. Kao
materijal korišćen je kamen, ređe opeka, kojom su uglavnom markirani
detalji vrlo skromne spoljne dekoracije.
Fresko-slikarstvo crkve
manastira Koporina je po mnogo čemu zanimljivo. Po svom sadržaju vezuje
se za starije Srbske spomenike, a po umetničkim odlikama blisko je
slikarstvu manastira Sveti Andrija na Treski. Posebno je naglašen
crtež. U donjoj zoni prikazane su stojeće figure, među kojima je i
despot Stefan. Druga zona posvećena je stradanju Hristovom, a iznad nje
je ciklus Velikih praznika.

Po
primeru naših pobožnih vladara, patrijarha, arhiepiskopa, episkopa i
drugih ktitora, a odmah po dolasku za episkopa Šabačko-valjevske
eparhije, episkop Lavrentije otpočeo je graditi manastir. Posvetio ga
je svetom Nikolaju, arhiepiskopu Mirlikijskom, koji se u ovom kraju
dosta slavi, ali i episkopu Nikolaju Velimiroviću.Crkve su u najstarije
vreme podizane na grobovima mučenika. To nam je preporučio i sveti
apostol Jovan Bogoslov, kada kaže: "Vidjeh pod oltarom duše pobijenih
za riječ Božiju i za svjedočanstvo koje imahu" (Otkrov. 6, 9). Možda je
zato za crkvu najpovoljnije mesto grad Soko, gde je mučeno,
maltretirano, ubijano i prodavano srpsko roblje u vreme kada su u ovim
krajevima vladali Turci, od 1521. do 1862. godine, kada je grad predat
Srbima. Grad je srušen, ali mučilište je ostalo i tu, na grobovima
mučenika, na zemlji natopljenoj srpskom krvlju, episkop
Šabačko-valjevski Gospodin Lavrentije gradio je Crkvu. Sam manastir
raspolaže sa prostranom trepezarijom i 25 jednokrevetnih soba za goste,
muzejom i radionicom za monaštvo. "Dom episkopa Nikolaja" se nalazi uz
sam manastir. Raspolaže sa bibliotekom, trpezarijom, 32 spavaće
jednokrevetne sobe i drugim korisnim prostorijama. Sve dok su u Sokolu
bili Turci, nije postojala mogućnost da se u blizini sagradi crkva. I
sadašnja crkva u Gračanici (Ljubovija), na čijoj je teritoriji grad
Soko, sagrađena je 1903. godine. Posebnu zaslugu za gradnju crkve imaju
sveštenik Dragoljub Popović i Radisav Ranković, bivši predsednik
opštine. Crkveni odbor koji je gradio crkvu sačinjavali su: Akso
Živanović, bivši narodni poslanik, Milan i Tešo Simići, Rado i Vaso
Markovići, Milan S. Polić, Sovro Milovanović, Panta Živanović, Svetozar
G. Polić, Krsta i Drago Markovići, Marko Tadić, Milutin Jovanović, Đoka
Tadić, Boja Polić, svi iz Postenja, Iz Gračanice u Odboru su bili: Sava
Spasojević, Samuilo Milutinović, Janko Nešković, Rade Cvetković, Živan
Krsmanović, Milan Andrić, Mihailo Stepanović, Srećko i Lazar Nikolić,
Marko Stepanović, Jevrem Spasojević i Luka Milošević. Najveći priložnik
je Toma Kojić iz Uzovnice.

Crkva je duga petnaest, a široka osam
metara. Građena je u obliku krsta, sa kubetom izvedenim iz krovne
konstrukcije. Posvećena je Vaznesenju Gospodnjem.
Po predanju, na
mestu sadašnje nalazila se nekada stara crkva. Predanje kaže da je to
bio manastir Rača, koji su Turci srušili, ali su kaluđeri sačuvali
knjige i druge crkvene stvari, odneli ih i osnovali novi manastir na
mestu gde se Rača i sada nalazi. Ovo predanje je našlo odraza i potvrdu
u narodnoj pesmi "Miloš u Latinima", gde se kaže:
Da vidite Raču manastira,
Kraj Sokola ukraj vode Drine
Zadužbinu Kralja Dragutina,
Da vidite, pa da se divite.

Manastir Sveti Stefan, najbogatiji na Meteorima, stoji na jednoj ogromnoj stijeni iznad Kalambake.

Najpristupacniji
je od svih manastira. Osnivanje manastira datira negde iz 14-og vijeka.
Izgradili su ga Antonije Katakuzin i Filot Sjatenski. Crkva Svetog
Karalambosa je podignuta 1798 godine poslje cega je manastir bio znan
kao manastir Sveti Stefan i Sveti Vaseljenski Karalambos.

Godine
1856 izgradjena je Konstantinovu skola u Kalambaki. Dok je 1880-te
godine u manastiru boravilo tridesetjedan kaludjer, do 1960 je bio
gotovo pust. sledece godine je pretvoren u zenski samostan, danasnje
zajednice u u razvitku

Ispod
Sopota "u šumi, na jednom ocednom mestu" na levoj obali reke Mlave,
nalazi se srednjevekovni manastir Rukumija, koji narodna tradicija
pripisuje knezu Lazaru i vezuje za kult sestre Jelice. Ovoj grupi
manastira vezanih za ovaj kult pripadaju i crkve Sestroljin, Zaova i
Bradača. Na osnovu narodne pesme neistorijskog ciklusa "Bog nikom dužan
ne ostaje", naivna narodna etimologija dovodi ime manastira u vezu sa
rukama sestre Jelice koju su braća Pavle i Radul rastrgli konjima na
optužbu snaje Pavlovice. Istorijska nauka, pak, dovodi ime manastira u
vezu sa grčkom reči Gerokomija što znači starački dom, mesto gde se
smeštaju ostarela lica koji su socijalni slučajevi. Veći srednjevekovni
manastiri imali su u svom kompleksu i odeljenja za smeštaj i lečenje
starih i iznemoglih lica. Novija manastirska tradicija koja govori o
kralju Milutinu kao ktitoru Rukumije, nema istorijskog osnova.
Srednjevekovni izvori manastir ne pominju, a nema ga ni u popisu
braničevske oblasti iz 1476. godine, u kome se pominje samo selo
Rukomije sa 22 kuće kao sastavni deo zajedničkog timara Hasan-bega,
Abduselima i Abdurahmana, koji zajedno idu u vojnu, a od sela imaju
prihod od 2.098 aspri. Verovatno Rukumija tada nije bila manastir već
samo parohijska crkva. Istorijska nauka identifikuje Rukumiju sa
manastirom Vrlište ili Varlište iz kasnijih turskih popisa, lociranog
između sela Rukomije i Makovca. Oba ova sela, knez Lazar je
svojevremeno poklonio Ravanici. U vreme sultana Murata III u manastiru
živi iguman bez monaškog bratstva, a godišnja obaveza prema sultanovoj
blagajni iznosi 300 akči. Ne raspolažemo nikakvim podacima o daljoj
istoriji manastira sve do vremena austrijske okupacije.
Opis iz
1733. godine koji je ostavio Maksim Ratković, egzarh beogradskog
mitropolita, kaže da je crkva posvećena Vaznesenju Gospodnjem "mala,
kamenem sozdana na ćemer, pokrovenoj tureckoju cigloju po šindri
staroj". Priprata je bila od dasaka, pa je i svod od dasaka bio urađen,
a na levoj strani je od kamena grob prepodobnog Martirija Sinajita.
Unutrašnjost crkve bila je okrečena a nameštaj primitivan. Carske dveri
na ikonostasu bile su neispravne. Među bogoslužbenim knjigama bilo je
nekoliko rukopisnih: evanđelje, triod posni, triod cvetni, sabornik,
psaltir i minej sa službama Gospodnjih praznika. Konak i ekonomske
zgrade: trpezarija, kuhinja, rakičinica i štala, bili su od čatme
olepljene blatom. Manastirska porta bila je ograđena plotom, sa velikom
kapijom od dasaka i jednom malom. Bunar je bio neupotrebljiv. Od
imovine je posedovao voćnjak sa 40 stabala, dve bašte, dva vinograda i
4 livade. Bratstvo su činili: iguman jeromonah Dimitrije rodom iz
Banata, koji se iako sedamdesetogodišnjak, bavio pčelarstvom i imao je
svoje 73 košnice; monah Gavrilo, deset godina mlađi i takođe iz Banata,
koji je bio nepismen i imao samo 8 košnica; i jeromonah Visarion, bivši
paroh smederevski, koji se zamonašio posle smrti popadije.
Za
Rukumiju su, kao posetioci i staraoci, vezani braća Šljivić - Živko i
Jovan, rodom iz Brežana a kasnije nastanjeni u Bradarcu. Bili su
poznati u borbama Prvog srpskog ustanka kao izuzetno hrabri pa su i u
pesmama opevani. Živko je postao vojvoda u knežini ramskoj, a mlađi
Jovan je branio Poreč (D. Milanovac) posle pogibije Hajduk Veljka i
pada Negotina, i u tim borbama bio smrtno ranjen. Vojvoda Živko
sahranio je brata u manastirskoj crkvi "kod srednjeg stuba s desne
strane". Posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci su spalili i do
temelja razorili Rukumiju.
Današnju crkvu, na istom mestu ali
prostraniju, sazidao je knez Miloš 1825. godine. Zato Joakim Vujić koji
je naredne godine posetio Rukumiju piše "Osnovatelj ovog manastira jest
Jego Knjažesko Sijateljstvo, G. Miloš, koji ga je sopstvenim troškom
dao sozidati". Kako se zaboravilo kome je prethodna crkva bila
posvećena, to je nova posvećena svetom ocu Nikolaju. Pod u crkvi urađen
je od rimske cigle donete sa obližnjih ruševina rimskog Viminacijuma.
Sačuvana su dokumeta o isplatama koje je knez Miloš činio za izgradnju
Rukumije: nabavkama gvožđa u Kragujevcu, čamovih dasaka u Beogradu,
koje su splavom poslane Dunavom do Dubravice, zatim priznanice o
isplatama majstorima: "Janji malom i Nikoli za manastir Rukomiju kod
Požarevca ... Za kontu Janje molera za ikone manastira Rukomije" i sl.
Neposredan nadzor i rukovođenje radovima Miloš je poverio knezu
požarevačke nahije Dimitiju - Mitru Josifoviću (ili Josimoviću) iz
Petke, a za nabavku materijala zadužen je Aleksa Simić, beogradski
bazrđanbaša. Okolna sela su određena da dovlače potreban građevinski
materijal: kamen, ciglu, kreč i drugo. Crkva je 1852. godine, za sumu
od 17.000 groša, iznova živopisana i postavljen nov bogato izrezbaren
ikonostas. Posebno su dveri kitnjasto urađene.
U poslednja dva veka
Rukumija je parohijska crkva, jer je bila siromašna da izdržava monaško
bratstvo. Izveštaj iz 1885. godine kaže da manastir ima samo 18 hektara
gore koje donose mali prihod. Tek 1953. osnovan je pri njoj ženski
manastir.
Arhitektura - Manastirska crkva je sasvim jednostavna
građevina pravougaone osnove, sa oltarskim prostorom na istočnoj
strani, bez pevačkih apsida i kupole. Zidana je od obrađenog i
lomljenog kamena i pokrivena crepom. Nema zvonika. U ukusno urađenoj
publikaciji povodom stosedamdesetpetogodišnjice obnove sadašnje crkve
(1825-1995), konstatuje se da je crkva "sasvim obična građevina. Sva
lepota njena, fizička i duhovna, iza zidova je njenih".
Živopis u
manastirskoj crkvi uradio je 1971. godine monah Naum Andrić, kao svoj
prilog manastiru. Rađen je u tehnici al secco, tj. na suvom malteru i
podražava srpski srednjevekovni živopis. Slikar je naslikao mnogo
likova svetih Srba, pa i scenu Smrti sestre Jelice, ovde označene kao
svete.

KONAK sa 25 odeljenja i trpezarijom, podignut 1962. kao i
zvonara. U okviru priprema za proslavu jubileja, poslednjih je godina
izvršena obnova konaka, zvonare, konzervacija živopisa u crkvi i
restauracija ikona i ikonostasa.
Manastir ima dve česme sa lekovitom
vodom po imenu Reduša i Jerinac. Obe su u prošlom veku bile veoma
cenjene i posećivane a nalaze se na mestima gde su po predanju pale
Jeličine oči.
Dali ste culi za kazivanje o bogatasu i siromahu?

Reci
cu vam -dosli bogatas i siromah da prisustvuju sluzbi u
manastir,bogatas svestan da je svo bogastvo stekao na tudja ledja
stalno je davao velike priloge -donacije manastiru pri tome molio
Gospoda da mu oprosti za sve grehe sto je pocinio.Siromasni seljak se
stalno zalio Gospodu recima -Gospode ja ti se stalno molim,dolazim
redovno na sluzbu ai dalje sam bedan i siromasan daj i meni da i ja
imam veliko imanje kao i ovaj bogatas a ne da samo bedujem,stalno je to
ponavljao kada god je prisustvovao sluzbi ne vodeci racuna o tome da je
i on za vreme svog zivota gresio i da je prvo trebao da se ispovedi pre
nego sto nesto hoce da mu se ispuni. Gospod mu se jednom obratio recima
da on sve vidi i zna dusu svakog zivog bica da netreba nista traziti od
njega vec da mu se treba stalno moliti i imati veru u njega pa ce se
sve imati.Coveku netreba bogastvo ako nema srece i zdravlja.Neka je
Gospd stobom i zelim ti dobro zdravlje kao i tvojoj porodici.Sbogom.

Manastir JAZAK sa crkvom SVETE TROJICE
Na
južnim padinama Fruške Gore blizu Vrdnika na kraju sela Jazak nalazi se
istoimeni manastir. Dolazi se iz centra banje Vrdnik desno - postoji
putokaz i u centru sela Jazak skrene se desno i ide pravo do manastira.
Pre sadašnjeg postojao je Stari Jazak koji je bio posvećen Vavedenju.
Ktitor Starog Jazka bio je Despot Jovan Branković u 15 veku.Stara crkva
je bila oslikana. Godine 1705 u Stari Jazak donete su mošti Cara Uroša
nejakog poslednjeg iz loze Nemanjića iz manastira Sudikove kod
Nerodimlja na Limu. Mošti su više puta seljene i uvek vraćane u Jazak.
Kada je inače mala crkva manastira Stari Jazak postala pretesna od
posetilaca i poklonika moštima Cara Uroša, na mestu Gradac 1736 god
nedaleko od Starog Jazka počela je gradnja današnjeg Novog Jazka. Stari
Jazak je vremenom srušen.
Danas su tamo samo ostaci. Manastirski kompleks se sastoji od crkve sa zvonikom,
konacima
koji sa tri strane okružuju crkvu, dok je sa četvrte strane zid i
zasvođeni ulaz u manastirsku portu. U sredini porte je manastirska
crkva sa trospratnim zvonikom.
Crkva je zidana crvenom ciglom i
belim kamenom. Fasada je dekorisana turskim dekorativnim elementima.
Novi Jazak posvećen je Svetoj Trojici. Unutrašnjost crkve je živopisana
1761 god. a ukrašava je ikonostas koji je radio Dimitrije Bačević 1769
god.sa svojim učenicima Teodorom Kračunom i Dimitrijem Popovićem.
Ikonostas ima 58 ikona. Na vrhu se nalazi pozlačen krst.
Dva
manastirska stuba koja pridržavaju kube zaklanjaju ikonostas tako da se
ne može sagledati u celosti. Pod crkve je pokriven mermernim pločama.
Ispred tih stubova nalaze se dve ikone.Tron Bogorodice a na drugom
desnom stubu tron Cara Uroša. Ispred tog stuba i freske nalazi se kivot
sa moštima cara Uroša koji je umro 1347 god. Najveći i najdetaljniji
radovi na manstirskom kompleksu urađeni su u periodu od 1926-1930 god.
Manastir je aktivan i o njemu brinu monahinje.

Manastir
Tuman lociran je u "dražestnoj dolini planina golubački" na obali
istoimenog potoka. Za ime manastira vezano je nekoliko predanja vezanih
za ime Miloša Obilića, proslavljenog junaka epskih pesama kosovskog
ciklusa. Po tim predanjima Miloš, koji je vojvodovao u ovom kraju sa
dvorcem u obližnjem selu Dvorištu, u lovu je nehotice smrtno ranio
pustinjaka Zosima Sinajita, koji se podvizavao u obližnjoj pećini. Kada
htede da ga ponese vidaru na lečenje, pustinjak odmahnu i reče: "Tu
mani!" tj. nema leka - pusti da tu umrem. Da okaje greh, Miloš podiže
zadužbinu - manastir u koji polaže Zosimove mošti, ali u jeku radova
stiže knežev poziv da pođe u boj: "Tu mani, pa dođi na Kosovo!" Od
dvostrukog uzvika "Tu mani!" manastir dobija ime Tuman. Cela priča nema
istorijskog osnova, jer je Miloš Obilić bio tako sitan plemić da
savremeni izvori uopšte ne beleže odakle potiče, a danas ga svojata
nekoliko mesta u Srbiji (Pocerje, Kosovo, Novi Pazar), dokazujući da je
baš njihov. Pored Tumana, narodno predanje pripisuje Milošu crkvu u
Kiseloj banji kod Podujeva i manastir u Kormanu kod Niša. Mi čak nismo
sigurni da se on zvao Miloš (K)obilić, jer pisanje turskih hroničara,
da je "Murata ubio srpski plemić Biliš Kubila" protumačeno je kao
turska transkripcija imena Miloša (K)obilića. Ustvari radi se o igri
reči. Izraz "biliš kubila" znači "Onaj koji zna zadati udarac". Dakle,
"Murata je ubio srpski plemić koji zna zadati udarac". Bio to Miloš
Obilić ili ne, očigledno je "znao zadati udarac", a nas ostavio u
dilemi po pitanju njegovog porekla. S druge strane, sa mnogo se više
osnova ime Tuman može dovesti u vezu sa korenom grčke reči timvos tj.
grob, ili pak sa korenom latinskih reči tumulo - ukopati i tumulus -
grob, tumulo inanis - prazan grob (kenotaf), što bi u svakom slučaju
ukazivalo na postojanje nekog groba iz antičkih odnosno rano
hrišćanskih vremena. Ne treba odbaciti ni pridev tumulosus - humovit,
bregovit, jer je ovaj kraj zaista takav. Možda poreklo imena treba
tražiti i izvan Balkanskih predela, jer u Jermeniji postoji manastir
istog imena, a kod Rusa prezime - Tumanski i Tumanov. Neka veza svakako
postoji.
Ne znamo ni vreme izgradnje manastira niti njegovog
ktitora. Pomen o njemu ne pojavljuje se u dokumentima iz vremena
srednjevekovne države, pa ga nema ni u prvim turskim popisima. Tek
popis iz 1572-3. godine, beleži dva manastira svetog Arhangela u nahiji
Pek. Jedan od njih se identifikuje sa Tumanom. Popis ne određuje bližu
lokaciju manastira niti daje brojno stanje monaha, već samo njegovu
novčanu obavezu od 160 akči koju plaća sultanovoj blagajni. Popis iz
vremena sultana Murata III određuje lokaciju manastira "kod sela
Tumana". Ovaj popis pruža nešto više podataka: u manastiru žive dva
monaha, a godišnja davanja dostigla su zavidnu cifru od 1.512 akči, što
govori da je manastir imao solidan zemljišni posed i prihode. Svakako
da je na položaj i stanje Tumana povoljno uticala obnova Pećke
patrijaršije pod Makarijem Sokolovićem. U drugoj polovini XVI veka
nastalo je u ovom manastiru jedno književno delo, tzv. Tumanski
apokrifni zbornik koji se danas nalazi u arhivu Jugoslovenske akademije
znanosti i umetnosti u Zagrebu. Nismo u prilici da čitaocima predočimo
kako je manastir proveo XVII vek, šta je preživeo u vreme Bečkog rata i
seobe Srba pod Arsenijem III, jer ga izvori ne pominju, pa se
pretpostavlja da je tada opusteo. Izvori su malo izdašniji tek u prvoj
polovini XVIII veka, tj. u vremenu austrijske okupacije severne Srbije.
Po izveštaju Maksima Ratkovića, egzarha beogradskog mitropolita,
manastirska crkva je "stara crkov" zidana od kamena, sa svodom od
kamena a pokriven ciglom. Priprate nema. Ostali opis govori o krajnjem
siromaštvu, jer nema ništa od bogoslužbenog inventara, čak ni putira ni
diskosa niti kadionice ni kandila. Samo dve bele odežde, jedan oktoih,
jedan trebnik i "zakonik rukopis srbski, svetogorac kaluger pisal".
Osim monaha Isaije, rodom iz Hercegovine, učesnika crkveno-narodnog
sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine, drugih monaha nema.
Izdržavao se od manastirske parohije koju je činilo 30 domova.
U
vreme Kočine krajine, manastir je paljen od strane Turaka. Po pisanju
Joakima Vujića manastir je obnovljen i manastirskoj crkvi je 1797.
godine dozidana priprata, pa je dužina crkve sa pripratom i oltarom
iznosila 53 stope a širina i visina bile su podjednake - po 19 stopa.
Stradanje Tumana se ponovilo u vreme Prvog srpskog ustanka, a obnovu je
dočekao u vreme kneza Miloša. Zasluga za to pripada Pavlu Bogdanoviću,
knezu požarevačke nahije. On je, sa ostalim priložnicima, podigao 1826.
godine kelije manastirske, kako svedoči natpis na njima.
Manastir je
u prošlom veku imao 15 hektara obradive zemlje i oko 400 hektara šume.
Zemlja je donosila mali prihod, ali je proređivanje šume izdržavalo
manastir, jer je bilo orahovih i hrastovih stabala debljine 1,5-2,0 m
koji su korišćeni za izradu železničkih pragova. Prihod je dopunjavala
zakupnina od kafane koju je manastir izdavao u najam i vodenica
potočara. Godine 1879. zemljotres je rastresao manastirsku crkvu koja
je na nekoliko mesta "prepukla", kao i sve ostale manastirske zgrade,
na kojima se pojavilo mnogo opasnih pukotina. Okružni inženjer je posle
pregleda i snimanja situacije, podneo izveštaj da ne vredi popravljati
nijednu zgradu, jer je sve toliko nesigurno i trošno da neće dugo
trajati. Pošto nije bilo novca da se sve sruši i iznova podigne,
izvršena je 1883. sanacija pod nadzorom inženjera Čermaka, a Nestor
Bosiok izradio je novi ikonostas za 15 cesarskih dukata. Ipak, 1910.
godine srušena je crkva jer je bila sklona padu i ugrožavala vernike.
Balkanski ratovi (1912-13) i Prvi svetski rat (1914-18), odložili su
izgradnju nove crkve, pa je sadašnja crkva podignuta tek 1924. godine.
Godine
1934. u Tuman je preseljeno rusko monaško bratstvo iz manastira
Miljkova. Od 1966. godine Tuman je ženski opštežiteljni manastir.
CRKVA
svetog arhangela Mihaila, zidana je u srpsko-vizantijskom stilu, sa
fasadom dinamično raščlanjenom lukovima i kordonskim vencima, a bogato
ukrašenom dekoracijom u formi rozeta i šahovskih polja. Oltarska i
bočne apside, iznutra polukružne, spolja su petostrane sa okruglim
prislonjenim stubovima na uglovima, povezanih lukom. U timpanonu su
postavljeni okrugli prozori sa kamenom rozetom, okruženi dekoracijom u
formišahovskih polja. Nad centralnim delom naosa uzdiže se
četvorostrano postolje na koje je položen osmostrani tambur kupole. Na
stranicama tambura kupole nalaze se dugi uzani prozori, a nad pripratom
nalazi se, od kupole nešto niži, četvorostrani zvonik sa biforama na
svakoj strani. Krovni pokrivač je limeni. Spoljašnja fasada je sa dva
kordonska venca podeljena na tri pojasa, sa prozorima u srednjem.
Prozori na priprati su dvodelni, dok su ostali jednodelni. Glavni ulaz
se nalazi na zapadnoj strani, a sporedni na severnoj pevničkoj apsidi.
Unutrašnjost crkve je pre par godina živopisana. Ikonostas je nizak,
sličan srednjevekovnim, tako da ne zaklanja živopis u oltarskom
prostoru. U naosu crkve se nalazi kivot sa moštima svetog Zosima
Sinajita.
VELIKI KONAK (23h9m) podignut je 1935-7. godine za potrebe
uvećanog bratstva. U prizemlju se nalazi 11 malih kelija za monahe, a
na spratu kapela posvećena prazniku Pokrova Presvete Bogorodice,
prostorije za episkopa, duhovnika kao i radionica.
MALI KONAK je podignut od materijala starog konaka u stilu moravske seoske kuće, ima samo kuhinju i dve sobe za goste.
ISPOSNICA prepodobnog Zosima Sinajita nalazi se u pećini i čine je dve prostorije.
Iznad nje se nalazi i KAPELA PREPODOBNOG ZOSIMA SINAJITA.
Na južnoj strani, na levoj obali Golubačkog potoka, je manastirska vodenica do koje se stiže mostićem i koja je u funkciji.
Srećemo se sa dva naziva: Tuman i Tumani. Na manastirskoj kapiji kovanim slovima je ispisano 'MANASTIR TUMANI'
Manastir je udaljen desetak kilometara od Golupca, a može se do njega stići i sa puta Maljdanpek - Požarevac.

Mananstir Zlatenac posvećen je Svetim Vračevima.
Manastir
je sagrađen oko 1427.godine, za vreme vladavine Despota Stefana
Lazarevića. Manastir pripada resavsko-moravskoj školi, grupi od 12
manastira čija je istorija tesno povezana sa manastirom Manasija.
Na
desnoj obali Velike Morave, južno od Svilajinca, a zapadno od
Despotovca i manastira Manasije, u Donjoj Resavi, nalazi se šest
manastira nastalih verovatno u istom razdoblju - krajem XIV i početkom
XV veka - kada i manastiri Ravanica i Manasija (Resava).
To su,
idući od juga: manastiri Jaković (odnedavno parohijska crkva), Tomić,
Radošin (Radešin), Ivković (o njemu ne nalayim podataka), Zlatenac,
Dobreš, Miljkov manastir, i ostaci manastira Devesinje.
Ima
podataka da je 1420. u Bukovici (sada Miljkov manastir) radila
prepisivačka škola. Ako se ima u vidu da je Manasija (Resava) bila
veliki prepisivački centar, tj. centar 'izdavanja i štampanja' knjiga,
a da se neretko prepisivanje obavljalo i u 'filijalama', nije
isključeno da su ovi donjoresavski manastiri imali tu ulogu.
Crkva ima veličinu 9,87 x 5,41 u obliku pravougaonika sa polukružnom oltarskom apsidom.
Nije
poznato kada je manastir tačno porušen. Najverovatnija pretpostavka je
da se to dogodilo neposredno posle velike seobe Srba 1690. godine.
Manastir
Zlatenac je više puta dizan od temelja (ili obnavljan): prvi put
1923/1924; drugi put 1952/1953; treći put 1966.god. i četvrti put
1983/1984.
Danas je Zlatenac ženski manastir
Dalje, u tekstu pod navodnicima, koristim tekst iz novina.
Manastir
''Nadživeo
seloDo godine 1825, na desnoj obali Velike Morave, nedaleko od
Svilajnca, postojalo je selo Zlatenac. I u njemu svetinja podignuta u
doba despota Stefana Lazarevića. U akciji kneza Miloša, kojom je vršeno
ušoravanje i grupisanje sela i doterivanje gradova, ovo selo je, zbog
čestog plavljenja i neprikladnog rasporeda kuća - raseljeno. Ali,
temelji crkve posvećene svetim Vračima i dalje su ostali mesto
okupljanja i molitve. Sveto mesto i izvor lekovite vode postajali su
sve poznatiji, pa su tu dolazili i vernici iz udaljenih krajeva zemlje.
A legenda o petorici braće, koji su podigli pet manastira u monaškoj
oazi Donje Resave, nastavila je da živi, da se dopunjuje i otkriva nove
detalje iz života ovog kraja.
Iako svaki stanovnik ovog kraja zna da
je manastir dobio ime po selu, prvo će vam ispričati priču o Tuti,
Jakovu, Miljku, Tomi i Zlatku i uputiti vas da posetite i ostale
svetinje, koje nose imena po svojim "osnivačima".
Da li je ktitor
despot Stefan ili neko od njegove vlastele nije nikada tačno utvrđeno,
ali je sigurno da je manastir nastao u vreme kulturnog i duhovnog
procvata moravske Srbije. U njemu su boravili učeni ljudi koji su
pomagali prosvetiteljskom radu, čiji su centri bili u Manasiji i
Ravanici. U isto vreme bio je i stecište monaha koji su bežali ispred
Turaka iz južnih krajeva i sklanjali se u ovaj i obližnje manastire.
Dolaskom Turaka i u ove krajeve, manastir je do temelja spaljen, ali
narod je i dalje ovo mesto, nazvavši ga crkvine, poštovao kao
svetilište.
Pisani dokument u kome se pominje Zlatenac, datira
spočetka 18. veka, iz vremena austrougarske vladavine. Na
generalštabnoj karti ucrtano je i selo Zlatenac sa crkvom, koje je
prema daljim podacima, opustošeno, a crkva urušena. Kasnije, 1734.
godine, postoji zapis da je "manastir Zlatenac živ i da peva...’’
Smatra se da iz tog vremena potiče legenda o petorici braće, kao
osnivačima pet manastira, koji su, verovatno, pomagali njihovu obnovu.
Ponovo
je manastir porušen 1811. godine. Zabeleženo je da su Turci, posle
gušenja Prvog srpskog ustanka, rušeći svetinje u ovom kraju, manastir
Zlatenac "gađali topovima sa susednog brda’’.

Četvrta obnova
manastira počela je početkom 1980. godine, kada je Zlatenac prestao da
bude metoh Miljkovog manastira (stare Bukovice) i postao samostalni
opštežiteljni, ženski manastir.
Danas, do ove svetinje dolazi se
asfaltnim putem. Dočekaće vas mirni, skriveni kutak, organizovan kao
uzorno domaćinstvo, okruženo šumom, livadama, vinogradima i Moravom. Na
ulazu, sa leve strane pčelinjak, sa dvadesetak košnica, sa desne tor u
kome se gaje dugouhe ovce i koze, bele i braon boje. U dvorištu, kojim
dominira novi zvonik, šetaju kokoške, čokanjuše i paunovi, koji se
šepure, kao da su svesni svoje lepote.
U centralnom delu je crkva
posvećena svetim vračima, Kozmi i Damjanu, a iza nje, uređena česma, sa
sobrašicom, za odmor starih i umornih.
Iza česme staza sa 164
stepenika i malim odmorištima, vodi do vodenice, koju su manastiru
darovali braća Ilić, iz sela Brzan kod Batočine, sa željom da posluži
"manastiru i narodu i pomogne vraćanju duhovnosti i tradicije’’. (Na
slikama se vidi i da je prevoz onoga što se melje mehanizovan - po
šinama postavljenim na stmini vuče se vitlom na struju vagonet sa
robom.)
U arhivu, u Jagodini piše da je krajem 19. veka na "ovom
potezu bilo 96 vodenica vrtlara, koje su velika prepreka za plovidbu’’.
Danas je ovo jedna od retkih u kojoj meštani obližnjih sela mogu
samleti kukuruz i pšenicu. Možda će u njoj, dok vodenički točak pravi
beskonačne krugove i paspalj poleže po vodeničarima, nastati nove
legende i nastaviti se stare priče, poput one o manastirima koji su
posvećeni apostolima (Tomić, apostolu Tomi, Jaković - Jakovu...).
Možda
će se u neko, još nesagledivo, buduće vreme govoriti da je manastir
Zlatenac dobio ime po tome što se u njegovoj vodenici najlepše mlelo
zlatno, kukuruzno zrno.''
(Tomislav Ž. Popović "Danas" okt. 2006.)
Živopis u crkvi je novijeg datuma. Fotografije živopisa su sa interneta.
Manastir Zlatenac nalazi se na oko 10 km udaljenosti od Svilajnca u ataru sela Gložana.
Manastir Zlatenac
Između
sela Radošina i Gložana, na desnoj obali Velike Morave, postojalo je
selo Zlatenac koje je 1825. godine knez Miloš raselio u poznatoj akciji
urbanizacije gradova i ušoravanja i grupisanja sela. U ataru bivšeg
sela Zlatenca ostali su temelji stare crkve kod kojih se narod okupljao
o praznicima, posebno zbog izvora lekovite vode koji se nalazio u
neposrednoj blizini.
Narodna tradicija koju je zabeležio Milan Đ.
Milićević, o petorici braće, ktitorima pet manastira na ovom prostoru -
Tuta (crkva na tzv. Tutinom brdu u Malom Popoviću), Jakov (Jaković
blizu Morave), Toma (Tomić), Zlatko (Zlatenac u Radošinu) i Miljko
(Miljkov manastir u Gložanu) - neprihvatljiva je ne samo zbog
naivnosti, već i zbog mnogo drugih razloga. Manastir je dobio ime po
selu, koje se u prvoj polovini XVIII veka pominje kao nenaseljeno.
Jednostavno, narodna mašta je gustinu svetinja na malom prostoru
pokušala da objasni rođačkim odnosima njihovih ktitora. Ktitore ovog i
ostalih malih manastira u Resavi, treba tražiti ili među sitnom
vlastelom iz doba despotovine, ili među monasima koji su izbegli sa
juga iz predela pod turskom okupacijom, a ovde su im u blizini bile dve
značajne i poštovane vladarske lavre - Ravanica i Manasija.
Nikakvih
podataka o manastiru nemamo iz vremena slobodne srpske države i prvih
vekova turskog ropstva. Tek u doba austrijske okupacije severne Srbije
pominje se jeromonah Sofronije u Zlatencu 1734. Znači da je manastir
postojao, ali u kakvom stanju nije poznato. Ni Joakim Vujić niti Vuk
Karadžić ne pominju manastir Zlatenac.
Obnova manastira Zlatenca
otpočela je 1952. godine a završila se tek 1966. godine kada je episkop
Hrizostom izvršio njegovo osvećenje. Najveći deo posla su obavili
vernici sela Gložane, kao i monasi Miljkovog manastira, a sve uz
stručnu pomoć Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz
Kragujevca. Mehanizacijom i potrebnim materijalom obnovu su pomogla i
društvena preduzeća: TE Morava iz Svilajnca, Kablovi iz Svetozareva i
Vodovod iz Kragujevca.
Crkva manastira Zlatenca posvećena je svetim
lekarima Kozmi i Damjanu, zidana je od sige sa nešto peščara i
lomljenog kamena. Crkva ima pravougaoni oblik osnove sa oltarskom
apsidom na istoku. Nad centralnim delom se izdiže osmostrana kupola
oslonjena na kvadratno postolje. Dvovodni krov pokriven je crepom.
Živopis je nov.

Manastir
Zaova sa hramom Svetih arhangela Mihaila i Gavrila, potiče iz vremena
Despotovine. Tradicija ga vezuje za kneza Lazara i kult sestre Jelice,
poznate iz narodne pesme neistorijskog ciklusa "Bog nikom dužan ne
ostaje". Rušen od Turaka, obnovljen je 1825. godine na srednjovekovnim
temeljima, a osvetio ga je 1850. mitropolit Petar. Ikonostas i zidni
živopis uradio je 1845-49. moler Živko Pavlović iz Požarevca. Zaštitni
radovi izvedeni su 1938. i 1997. godine. Parohijski dom je iz vremena
kneza Miloša.
Crkva je služila kao parohijska dok nije odlukom
Episkopa braničevskog, Crkvenog suda i Eparhijskog upravnog odbora
pretvoren u manastir. Nema monaškog bratstva.

Manastir
Vitovnica lociran je na jednom uzvišenom platou na desnoj obali reke
Vitovnice pri njenom izlazu iz klisure zvane Skop, a između dva visoka
brda - Faca (istočno) i Urlaja (južno) i najvišeg vrha Sumorovac. Na
koji metar od oltara diže se jedna okomita stena koja nadvišuje
manastir i sprečava da ga sunce zadugo izjutra ogreje. Na toj steni,
koja po Joakimu Vujiću: "manastiru za obgradu služi", mnogo je
porušenih zidina i, kažu, porušenih kapelica. Na vrhu se nalazi jedna
mala pećina, "ljudska je ruka nije nimalo doterivala ni ukrasila", a u
njoj su se po predanju podvizavali monasi.
Ime manastira, se u
srednjem veku javlja kao Vitelnica, Viteonica, Vitaonica, Vitomnica,
Vitovnica. Ako je ime dobio po reci, onda u korenu reči leži imenica
"vitl" koja označava točak koji voda okreće (npr. "vodenica sa dva
vitla"), što upućuje na vodenice ili valjarice kojih je bilo na brzoj
planinskoj reci. Međutim, ime se može izvesti i iz glagola "vitati" -
obitavati, boraviti, gnezditi, što upućuje na gostionicu ("vitalnica")
ili na sam manastir koji se u srednjem veku naziva "vitalište inoka",
tj. obitavalište monaha, a to je isto što i reč "obitelj", kako se
manastirska bratstva nazivaju u bogoslužbenim činovima.
Sigurnih
podataka o vremenu izgradnje manastira nemamo, jer nedostaje osnivačka
povelja, ktitorski natpis ili ktitorska kompozicija. Nesumnjivo, ovo je
posle Trške crkve - najstarija crkva u Braničevskoj eparhiji.
Dvojezični natpis (starosrpski i jermenski) na kamenu uzidanom u
severni zid dozidanog dela crkve, govori o crkvi svetih apostola Petra
i Jakova koju je 1218 godine podigao Vlado sin Babugov. Natpis nameće
dva pitanja na koje postoje različiti odgovori. Prvo, odakle potiče
ovaj kamen? Po jednima, nađen je na istom mestu prilikom obnove crkve,
po drugima donet je sa nekog starog crkvišta u selu Ždrelu. Mnogi
naučnici prihvataju da potiče sa starije vitovničke crkve. Drugo je
pitanje, koje je nacionalnosti Vlado: Srbin, Bugarin ili Jermenin?
Prisustvo više slova tankog "jer" u natpisu upućuje na srpski pravopis.
Danas je prihvaćeno mišljenje da je severna srpska granica u vreme
Stefana Prvovenčanog bila na Dunavu, jer Studenički tipik propisuje da
se za godišnje parastose ktitoru donosi riba iz Zete i sa Dunava.
Logično je pretpostaviti da je Dunav bio u srpskoj državi kao i Zeta.
Kasnija tradicija, kako u samom manastiru tako i u okolnim selima,
vezuje Vitovnicu za srpskog kralja Milutina koji je ove prostore
konačno pripojio Srbiji. Moguće je da je ovaj veliki zadužbinar obnovio
staru crkvu, ili samo zapovedio da se obnovi, jer se u jednom
prošlovekovnom zapisu kaže: "sozdan bist ... poveljenijem
blagočestivago kralja serbskago Milutina".
ISTORIJA - Za svo vreme
trajanja srpske srednjevekovne države, nemamo nikakvih podataka o ovom
manastiru. Pominju ga tek turski popisi. Popis iz godine 1537. kaže da
u manastiru Prečiste na reci Vitovnici žive dva monaha, a obaveze
manastira prema sultanovoj blagajni iznose 400 akči. Sledeći popis
locira manastir kod sela Vitovnice. U njemu žive tri monaha a obaveze
su mnogo uvećane i iznose 1.678 akči. Nesumnjivo da je manastir u
materijalnom pogledu dobro stajao, jer je 1557. godine u vreme igumana
Makarija, čuveni zlatar Vuk Kondo okovao zlatom vitovničko evanđelje.
Manastir je i narednih decenija napredovao iako je teško objasniti kome
i čemu treba da zahvali. Tako popis iz vremena sultana Murata III,
beleži da u manastiru živi 6 monaha, a obaveze iznose 2.500 akči.
Sređene materijalne prilike, dobar starešina i vredno i vešto bratstvo,
obogatili su manastirsku biblioteku prepisima mnogih knjiga. Istoriju
manastira kroz čitav XVII vek možemo da pratimo kroz zapise na
manastirskim knjigama. Seobe krajem XVI veka pod Arsenijem III, i u
narednom veku pod Arsenijem IV, raznele su vitovničke knjige na razne
strane: jedan psaltir iz 1661. godine nalazi se u Narodnoj biblioteci,
jedna knjiga iz 1619. u Kijevu, jedna u patrijaršijskoj biblioteci u
Sremskim Karlovcima, jedna knjiga iz 1628. u manastiru Pakri, itd.
Seobom je i pečat vitovničkog igumana Visariona iz 1703. godine, dospeo
u manastir Krušedol, a srebrna čaša - rad kujundžije Luke iz Ćiprovca
iz 1662. godine - nalazi se u Bešenovu. Tu se nalazi i pomenuto, zlatom
okovano evanđelje iz 1557. godine. Činjenica da su knjige i
bogoslužbeni inventar manastira Vitovnice rasuti na sve strane,
pokazuje da se vitovnički monasi u zbegovima i seobama nisu držali
zajedno već su se rasuli i pridruživali bratstvu drugih manastira.
Zanimljivo, vitovnički monasi se i u izbeglištvu trude da bogoslužbeni
inventar uvećaju i obogate, pa u Sent Andreji okivaju u zlato jedan
krst.
U vreme austrijske okupacije severne Srbije (1718-1739),
egzarh Maksim (Ratković) posetio je Vitovnicu i ostavio opis manastira
u kome uz igumana ima samo dva monaha. Za crkvu kaže da je "drevna"
(tj. stara), crepom pokrivena a ispred crkve se nalazi "šator od
drveta" pod kojim verovatno podrazumeva pripratu. Veoma je dobro
snabdeven knjigama, delom štampanih u Rusiji, ali i sa mnogo
rukopisnih: 10 mineja, 2 evanđelja, po 1 triod, "plačevnik", žitije
svetih, Zlatoustove besede, besede Jefrema Sirina i Otačnik. Solidan je
i inventar: svilene odežde, putir, diskos, kašičica, zvezdica, pojas,
pavta i 2 kandila - sve od srebra. Iguman Danilo bio je učesnik
crkveno-narodnog sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine. U vreme
Kočine krajine, manastir je stradao od Turaka. Tada je popaljen i
kelije su mu srušene do temelja. Potom je bio toliko zapušten da je
seoska stoka u njemu obitavala.
Već od vremena Karađorđeva monasi i
seljaci su počeli da ga postepeno opravljaju. Prvu obnovu manastira
obavio je Ilija Dobrilović, trgovac iz Bistrice, ali nemamo podataka o
tome koga je obima ona bila i na šta se ta opravka odnosila. Sledeću
obnovu vrše: Paun Matejić iz Melnice, buljubaša Petra Dobrnjca a posle
vojvoda mlavski, koji je pripratu dozidao, i Stevan Dobrnjac, brat
Petrov, knez moravski u vremenu 1815-1821 sa sedištem u Požarevcu, koji
je na starim temeljima obnovio konak sa dve sobe i kuhinjom. Prava
obnova izvršena je tek u vreme kneza Miloša i to pred kraj njegove prve
vlade. Od 1837. godine kada su podignute neke zgrade, počinje
vaskrsavanje i uspon Vitovnice, da bi 1856. godine manastir bio
kompletno obnovljen. Tada je obnovljena crkva, dozidana priprata sa
zvonikom, postavljen pod od mermera, a cela crkva pokrivena "belim" tj.
pocinkovanim limom. U samoj crkvi živopisane su sve površine. Taj su
posao obavila braća Milija i Ivan Marković iz Požarevca, za 100
cesarskih dukata. Ikonopisom su se bavili i njihovi sinovi Radovan i
Nikola, a često su im se pridruživali Dimitrije Postniković i Janko
Lazarević. Novi konak izgrađen 1850-51. godine stajao je manastirsku
kasu oko 8.000 groša. Ispred crkve je podignuta česma.
Prilikom ovih
radova podignuta je jedna zgrada od tvrdog materijala izvan
manastirskog kruga, u čijem su prizemlju smešteni: školska učionica,
stan za učitelja, kuhinja i prenoćište za đake, a na spratu dve sobe za
"sreskog starešinu kad u narodnom poslu izađe, a i za drugog kojeg
otmenog gosta". Škola je bila zaista potrebna jer ranije nije
postojala. Zidana je manastirskim troškom, a narod je dao pomoć u
materijalu i radu. Pokretačka snaga i duša svih ovih radova bio je
iguman hadži Stefan, koji se trudio oko svih poslova. Sve je
finansirano iz manastirske kase.
Ove obimne radove omogućila je i
velika ljubav okolnih meštana prema ovoj svetinji, kao i solidna
materijalna baza stvorena u ovom veku. Treće decenije XIX veka manastir
je još uvek plaćao spahiji desetak, a osamdesetih godina istog veka
imao je 470 hektara obradivog zemljišta s prihodom od 610 dinara; 1.165
hektara planine koju je izdavao u popašu i skupljanje suvih drva za
3.409 dinara; kafanu i dućan koji su donosili 1.200 dinara; 3 vodenice,
nekoliko kuća, itd. Radi boljeg sagledavanja materijalne moći,
izvršićemo neka upoređenja. Sa godišnjim prihodom od 15-20 hiljada
dinara, Vitovnica je bila jača od slavnih vladarskih zadužbina Ravanice
i Manasije, nešto malo jača od crkve smederevske, a pet puta jača od
crkve požarevačke. Godine 1886. manastir je dao 150 dinara "na ratne
celji", tj. pomogao državnu blagajnu iscrpenu vođenjem rata sa
Bugarskom i Turskom. Ali već krajem te decenije počelo je opadanje
manastira, izazvano lošim gazdovanjem, raseljavanjem bratstva i
poplavama. U drugom svetskom ratu manastir je loše prošao. Po pričanju
bratstva, zbog njihove odanosti monarhiji, "domaći komunisti" su
zapalili manastir, ubili monaha Hrizostoma, rodom iz Rače, jeromonaha
Mardarija i monaha Savu, o čemu govori i mermerna ploča. Posle rata
nacionalizovano je mnogo manastirske imovine, kafana, dućan i ostalo.
Ostavljen je samo agrarni maksimum. Pored nacionalizacije, naneta je
razna druga šteta, odnešeno mnogo građevinskog materijala spremljenog
za podizanje novih objekata i sl.

CRKVA
- Manastirska crkva posvećena Uspenju presvete Bogorodice, nosi na sebi
trag bar tri obnove, što je najbolje vidljivo na fasadama. Prvobitnost
crkve sačuvana je samo u temelju, i oltaru koji je svakako prvobitni.
Arhitektura
Osnova crkve u obliku krsta upućuje na vreme kralja Milutina. Spolja
petostrana oltarska i trostrane pevničke apside, a iznutra polukružne,
takođe pokazuju srodnost sa nekim crkvama iz Milutinovog vremena. Nad
centralnim delom uzdiže se osmostrano kube, oslonjeno na pilastre koji
su naglašeni u arhitekturi. U prošlom veku dozidana je sa zapadne
strane priprata sa zvonikom. Crkva je zidana od tesanog kamena
poređanog naizmenično sa redovima cigle. Dozidani deo zidan je na isti
način, ali bez nekog reda u upotrebi materijala.
Živopis Prvobitni
živopis nije sačuvan, izuzev u kupoli, ali i njega su braća Marković
popravljala, pa je izgubio prvobitni karakter. Tu su prikazani Gospod
Savot okružen anđelima, a niže u tamburu kubeta uobičajeni prikaz
proroka. U pandatifima su predstavljeni evanđelisti sa svojim
simbolima. Boje su žive, a ljudske figure vešto i prirodno izvedene.
Braća Marković u slikarstvu uglavnom slede akademski izraz sa
romantičarskim prizvukom. Njihov rad u Vitovnici ne odlikuju ni boje,
niti skladnost ljudskih figura, kojima nedostaje proporcionalnost. U
oltaru , u donjoj zoni, predstavljena je scena služenja Svete
Liturgije. Iznad je Bogorodica "višaja nebes", desno od nje scena
Penjanje na Golgotu, a iznad ove Avramova žrtva. Levo su predstavljene
scene Molitva u getsimanskom vrtu i Lestvica jakovljeva. U apsidi južne
pevnice prikazano je Vaskrsenje Hristovo sa stražom oko groba, a ispod
sveti velikomučenici Georgije i Dimitrije i sveti lekari Kozma i
Damjan. U apsidi severne pevnice predstavljeno je Preobraženje Hristovo
sa Mojsijem i Ilijom i apostolima učesnicima ovog događaja, dok su
ispod sv. mučenici. Na ostalim zidovima predstavljeni su događaji iz
Hristovog života i svetitelji, među kojima i slovenski učitelji Kirilo
i Metodije, kao i Sveti Sava.
Ikonostas je urađen 1854. godine
prilogom nekoliko vernika iz Petrovca, Dubočke i drugih okolnih mesta.
Na njemu ima starijih ikona iz 1831. kao i mlađih iz 1894. godine.
ZGRADE - Manastirski kompleks menjao je svoj izgled i sadržaj tokom duge i burne istorije. Danas ima tri konaka:
STARI konak je prizemna zgrada sa nekoliko soba za poslugu i goste.
VELIKI
konak, podignut 1960. godine od čvrstog materijala, ima u prizemlju
kapelu posvećenu Blagoveštenju u kojoj se vrši bogosluženje tokom zime,
a na spratu sobe za episkopa, igumana i tri kelije za bratstvo.
NOVI konak ima u prizemlju i na spratu ima šest odeljenja za prijem gostiju.
Manastir
Vitovnica u naše vreme, iako siromašan uspešno se razvija, ali za pun
razvoj potrebno je još monaha. Utoliko više što postaje predmet pažnje
mnogih vernika koji u njega dolaze, koliko zbog njegove živopisne
okoline i bogate istorije, toliko i zbog duhovne utehe koju ovde
dobijaju.
Reka Vitovnica izbija iz kanjona neposreno ispod
manastira. Iz stene na drugoj obali izbija lekovita voda . To je izvor
Sv. Jovana Preteče, čiji lik je nedavno predstavljen u mozaiku iznad
izvora.
Na kaptiranom izvoru, u svežem betonu, upisano je:
'Za vladavine Nj. K. V. Aleksandra podiže ovaj studenac ... starečina manastira jeromonah Dimitrije 1932.'
Betonski mostić se dovršavao kad smo tamo bili.
‘’OMILJEN U NARODU
Mudri
starac otac Tadej, izuzetan duhovnik i iguman Vitovnice, koji je i
sahranjen u manastirskoj porti (umro 2003. - njemu je postavljen
spomenik od crnog kamena koji se vidi na slici), oduvek je izazivao
veliku pažnju. Svuda omiljen, gde god bi se pojavio, arhimandrit Tadej
je bio centralna ličnost, a njegove reči se dugo pamte i prepričavaju.
Hroničar Rade Obradović kaže da je u poslednje vreme objavljeno je
desetak knjiga o njegovim mislima o Bogu, zdravlju, ovozemaljskom
životu. Decenijama je svakodnevno primao reke ljudi, poučavao,
opominjao, tešio, duhovno savetovao, ne štedeći sebe. Ljudi su se na to
navikli, pa su žurili u Vitovnicu da iguman razgovorom i savetom rešava
njihove probleme.’

Manastir Ždrelo, kasnije nazvan Gornjak, na
maloj zaravni iznad leve obale Mlave ispod strmih litica planine
Ježevca, zadužbina je kneza Lazara. Okolni predeo toliko je lep i
živopisan, da je Đura Jakšić u oduševljenju pevao: "Od Velikog Sela do
samoga Ždrela, ko da je vila neka ćilim razastrela". Feliks Kanic je
zapisao: "Zastali smo kao opčinjeni raskošnom idilom ovog predela gde
su boravili srpski pustinjaci". Manastir je podignut 1378. godine, kada
je knez izdao i osnivačku povelju, a patrijarh Spiridon je svojom
duhovnom vlašću potvrdio. Kao motiv izgradnje manastira, knez Lazar
navodi želju da učini mali prinos Bogorodici "s nadom u njenu pomoć na
Strašnom sudu Hristovom". Ali, osim duhovnih, mogući su i izvesni
državnički razlozi za podizanje ovog manastira. Naime, Lazar je tek
ovladao ovim krajevima, pa je hteo da to obeleži svojom zadužbinom.
Sledeće zime ili proleća, Radič sin Branka Rastislavića zbaci vlast
Lazarevu, a kako su manastir i ktitorska kompozicija u crkvi,
prikazujući Lazara i njegovu porodicu na to još uvek podsećali, oštetio
je manastir. Do maja 1379. godine Lazar je ponovo potukao Radiča i
oduzeo mu imanja, a manastir dao tek pristiglom Grigoriju Sinajitu -
Mlađem, koji se sa bratstvom potrudio "o vzdviženiji i szdaniji hrama
togo i o ineh vešteh" ali s novčanom "pomoštiju gospodina kneza
Lazara". Iste godine Lazar izdaje drugu povelju koju je takođe potvrdio
srpski patrijarh. Ukoliko to nije kasnija interpolacija (falsifikat),
manastir je izuzet iz vlasti nadležnog episkopa, osim u duhovnim
poslovima i pravu pominjanja, a monasima je ostavljeno pravo da sami
biraju svog igumana. Za izdržavanje manastira i bratstva, Lazar je
darovao Gornjaku mnoga sela u Braničevu, Stigu, Homolju i Podunavlju.
Originalne povelje nisu sačuvane, već su do nas došle u kasnijem i
dosta lošem prepisu, pri čemu su prva kneževa povelja i obe
patrijarhove sastavljene ujedno, dok je druga kneževa povelja
izgubljena. Ovakvu povelju objavili su: Miklošić (po prepisu Joakima
Vujića) i Šafarik (po prepisu Vuka Karadžića).
ISTORIJA - Za vreme
trajanja srednjevekovne srpske države manastir je uživao sva prava iz
osnivačke povelje kao i veliki ugled u narodu i monaštvu. Za ovo je
imao zahvaliti pre svega ugledu svoga ktitora kneza Lazara koji se
opredelio za Carstvo nebesko, jer "zemaljsko je za malena carstvo, a
nebesko uvek i do veka". Iguman manastira Gornjaka zamonašio je oko
1503. godine despota Georgija Brankovića, unuka despota Đurđa od sina
Stefana slepog, davši mu ime Maksim. Ipak, tursko ropstvo donelo je
mnoge nevolje kako narodu tako i monasima. Prvi popis za turske uprave
beleži Vavedenje u Ždrelu zajedno sa selom Bistricom, i zajedničkim
obavezama. Manastir je "nastanjen" tj u njemu žive monasi. U prvoj
polovini XVI veka popis beleži u manastiru šest kaluđera, a godišnji
prihod sultanovoj blagajni iznosi 437 akči. Kasniji popisi beleže
napredak manastira jer u njemu živi osam monaha a godišnji prihod od
ušura (najviše od šire) i drugih dažbina iznosi čak 2.681 akču. Popis
iz vremena Murata III (1574-1595), svedoči da manastir opada, jer se
broj monaha smanjio na dvojicu, a godišnji prihod iznosi samo 1.000
akči. U ovom popisu javlja se prvi put novo ime manastira - Gornjak.
Ime ne dolazi od naziva zapadnog vetra, već od "gornjeg grada". Naime,
Gornjačka klisura je prepuna ostataka starih utvrđenja: na visu Vukanu
je gradić kao i na Uzengiji, na suprotnoj strani na Ježevcu stražara
osmatračnica sa koje se vidi čitav predeo, sve do Beograda. Kraj reke
su postojale zidane kapije koje su zatvarale taj jedini i mučni prolaz
u Homolje.
Istoriju manastira slabo poznajemo, a oskudni su podaci o
njegovim igumanima, monasima, inventaru i imovini. Njegovi su monasi
učesnici svih zbegova i seoba kojima je bio izložen ceo srpski narod.
Letopisi beleže da je despot Đurađ 1437. predao Turcima gradove
Višeslav i Ždrelo: "togda preseljenije mnogim inokom ot svojih vitališt
bi". Kako su monasi sa sobom nosili i svoje knjige i dragocenosti, to
se one nalaze rasute po mnogim fruškogorskim manastirima. Tako se u
Remeti nalazi rukopisni zbornik propovedi svetog Grigorija Bogoslova,
pisan 1628. godine. Austrijsku okupaciju severne Srbije, shodno
odlukama Požarevačkog mira (1718), Gornjak je dočekao u ruševinama.
Obnovljenog ga je video Maksim Ratković, egzarh beogradskog mitropolita
i opisao: "crkva je stara, sa jednim trulom (kubetom) ... ozgo šindrom
pokrivena, neokrečena, bez zvona". U manastiru živi samo jedan monah, a
sva imovina je vinograd od 15 jutara. Na crkvenonarodnom saboru u
Sremskim Karlovcima 1735. godine učestvovao je i Danilo, iguman
gornjački. Godine 1743. pominje se iguman Maksim čiji je srebrom
pozlaćeni krst sačuvan. On je dozidao spoljašnju pripratu uz
manastirsku crkvu, a na potesu zvanom "Ključ" podigao je skrivnicu u
koju su se sklanjali monasi i manastirske dragocenosti pred naletom
Turaka, pošto su paljenja i rušenja u ovom veku bila česta. Uskoro su
ga Turci 1765. godine razorili i spalili, ali ga monah Kirijak obnovio.
Kada su ga Turci ponovo spalili, Kirijak beži u Austriju. Uskoro se
zamonašio njegov sin i kao monah Rufim postao iguman. U ratu poznatom
kao Kočina Krajina, Turci su 1788. godine spalili manastir jer je
iguman Isaija sarađivao sa Austrijancima. On je, naime, 1784. godine
jednu špijunsku delegaciju čiji je zadatak bio da uhode turske snage na
tom prostoru i procene izglede za ratne uspehe (Pokorni i Miteser sa
pratiocima) prošetao po Homolju i Požarevcu. Manastir se uspešno
obnavljao, a 1792. godine, zauzimanjem mitropolita kod Mustafa paše,
kupljena je jedna vodenica, za šta je dobio i urednu tapiju. Beogradski
vezir Mustafa paša izdao je 1796. godine dozvolu da se opravi
manastirsko kube. Manastir se obnavljao i u prošlom veku za vreme
ustaničkih borbi, ali i kasnije. Milutin Petrović, brat Hajduk Veljka,
poklonio je Gornjaku jedno kandilo. Karađorđe izdaje 1812. godine
svedočanstvo manastiru da slobodno koristi planinu i zemljište koje ima.
Knez
Miloš je mnogo učinio za obnovu manastira u tek oslobođenoj Srbiji,
posebno u Braničevskoj eparhiji. To nije neobično obzirom na njegovu
pobožnost i činjenicu da je Požarevac bio jedna od njegovih prestonica.
Brinuo je i za obnovu i održavanje Gornjaka, ali je po pisanju Vuka
Karadžića, u svoj dvor prebacio jednu od manastirskih dragocenosti -
barjak, navodno, cara Dušana Silnog. Na barjaku je s jedne strane grb
Dušanov, popis oblasti kojima je vladao i natpis: "Vjem tvoja dela i
trudi, za imja moje trudilsja jesi" (Otk 2,2-3), a sa druge strane
blagoveštenski kondak: "Vozbranoj vojevodje pobjediteljnaja". Kasnije
je barjak vratio manastiru, ali su ga jednom prilikom monasi poklone
njegovom sinu - knezu Mihailu Obrenoviću. U prošlom veku Gornjak je, uz
manastire Studenicu i sveti Roman, određen za sanatorijum u kome su
lečeni umobolni bolesnici u posebnim ćelijama. U njemu su izdržavali
kazne i neki osuđenici. Tako je Narodni sud srpski u Kragujevcu doneo
26. februara 1831. godine presudu da se Milosav Radosavljević iz
Žagubice, zbog ubistva okuje u jednu nogu i pošalje u manastir Gornjak
gde će biti prikovan za zid u jednoj od soba. Kasnije u njemu
izdržavaju kazne sveštenici koje državni sud osudi na vremenske kazne.
Ruska crkva u prošlom veku ukazala je Gornjaku izuzetnu pažnju,
poklonivši mu jedan mali manastir u Moskvi. Za upravnika ovog manastira
postavljen je gornjački iguman Sava, koji je u Moskvi na tom položaju i
umro. Borbu da se manastir oporavi i podigne usporavale su i poplave
koje su često bile katastrofalne, kao ona 1825. kada je srušen konak.

Poslednju
okupaciju manastir je teško podneo, jer je starešina manastira sinđel
Mardarije (Zdravković) interniran u Nemačku i umro u logoru, a bratstvo
se rasulo. Godine 1942. nemačka okupatorska vojska se uselila u
manastirske objekte i u njima ostala do kraja rata. Tih godina uništen
je dragoceni materijal iz manastirske riznice, među njima i prepis
povelje o osnivanju manastira. Nije ništa bolje bilo ni posle rata, jer
ga je preuzela Jugoslovenska armija i držala sve do 1953. godine kada
je konačno vraćen Crkvi tj. Eparhiji braničevskoj i kada se u njega
useljavaju monasi. Na predlog episkopa braničevskog, Sveti arhijerejski
sinod SPC pretvorio je Gornjak u ženski manstir. U njega se uselilo
sestrinstvo iz Makedonije, koje nije želelo da ostane u okviru tzv.
Makedonske crkve.
Manastir Gornjak je u poslednja dva veka imao
veoma učene monahe. Sava, iguman gornjački polovinom prošlog veka, bio
je stalni profesor beogradskog Liceja, a Dositej (Novaković) je izabran
za timočkog episkopa. U ovom veku sinđel Serafim (Palajda) bio je
diplomirani teolog, a iz ovoga je manastira završio osnovnu školu,
bogosloviju i fakultet Sava (Andrić), episkop braničevski (1991-1993).
OBJEKTI
- Manastir Gornjak, iako vladarska zadužbina, skromnih je dimenzija,
što je često izazivalo sumnju u Lazarevo ktitorstvo. Mnogi od
manastirskih objekata nisu sačuvani u prvobitnom stanju. U drugom
svetskom ratu spaljena su oba konaka.

Manastir
Svete Petke nalazi se petnaestak kilometara južno od Paraćina, pored
reke Grze, iznad puta koji preko Čestobrodice i Boljevca vodi za
Zaječar. Podignut je na ograncima Južnog Kučaja, na lepom, uzvišenom i
ljupkom mestu, "od koga se na daleko na sve strane svi predeli dadu
videti, i gotovo bi se moglo kazati, da ni jedan manastir u našem
otačastvu nije na lepšem i udesnijem mestu, a i na čistijem vazduhu
nego li ovaj manastir".
Sigurnih podataka o osnivaču i vremenu
osnivanja manastira Svete Petke nemamo. Na osnovu podataka da je
obnavljan u vremenu turskog ropstva, može se zaključiti da potiče iz
vremena srpske srednjevekovne države. Predanje zabeleženo u okolini
manastira, o braći Musić, sestrićima kneza Lazara po sestri Dragani
udatoj za čelnika Musu, kao ktitorima - nema za sada nikakve potvrde u
izvorima. Naime, izvori govore da je baština čelnika Muse bila na
Kosovu, gde je u selu Lužani kod Podujeva podigao manastir svetoga
Nikole. Kasnije, Musa menja sa velikim knezom Vojislavom Vojinovićem,
svoja imanja na Kosovu, među njima župu i grad Zvečan, za grad i župu
Brvenik na Ibru, sa odobrenjem cara Uroša, a svoju baštinsku crkvu i
nekoliko sela, poklanja 1381. godine ruskom manastiru Svetoga
Pantelejmona na Svetoj Gori. U vreme posle Musine smrti (verovatno
1381) i Kosovskog boja (1389), njegovi sinovi Stefan i Lazar podižu na
Ibru svoju zadužbinu - manastir Vavedenja Presvete Bogorodice,
poznatiji pod imenom "Nova Pavlica", jer se nalazi na nekoliko stotina
metara od starijeg manastira istog imena. U njemu se Dragana zamonašila
i umrla kao monahinja Teodosija. Dakle, teško je dovesti u vezu braću
Musiće sa manastirom Svete Petke.
Takođe se ne zna kome je crkva
ovog manastira bila prvobitno posvećena. Možda je u ovom manastiru bio
grob nekog isposnika. Tek posle prenosa moštiju svete Petke iz Trnova u
Beograd, zaslugom kneginje Milice 1398. godine, kojom su prilikom njene
mošti provele u ovom manastiru nekoliko dana, postao je poznat kao
manastir Svete Petke.
Zna se da je u vremenu turskog ropstva stradao
i da je obnavljan. Stradao je i u vreme Prvog srpskog ustanka, iako je
bio izvan prostora beogradskog pašaluka. Sačuvana je "mazbata" tj.
molba paraćinaca iz 1816. godine, upućena leskovačkom paši, da im
dozvoli da obnove "požarom uništeno manastirsko utočište za uboge, da
ne moramo kao pilići bez kvočke, da idemo u druge manastire kao
prosjaci". Pored činjenice da ne traže direktno obnovu manastirske
crkve već manastirskih zgrada, pada u oči i ponizan ton molbe: "Svetli
i poštovani pašo! Ljubimo zemlju pred tobom, i tvoje odelo, ruke i
noge, i molimo se Bogu za tvog svemoćnog cara sultana Mahmuda...". Od
Šaši-paše leskovačkog dobili su dozvolu da podignu crkvu iste veličine
kao prethodnu, ali podmitivši seraskera Kara Asana sa dva dobra vola
"varaklajisanih" (tj. pozlaćenih) rogova i 1.500 groša, produžili su je
za dva hvata i dozidali dve osmostrane kupole, kojih ranije nije bilo.
Za kupole, paša im je odredio kaznu: da godišnje plaćaju 2 groša od
svake poreske glave, što je revnosno naplaćivano čitavih 6 decenija tj.
do oslobođenja od Turaka 1877. godine. Živopis u crkvi uradio je 1832.
godine Nikola Mojsilović iz Debra sa sinovima Hristom i Josifom.
Manastir je stradao i u srpsko-turskom ratu 1876-7. godine.
Zaslugžni
za obnovu manastira su prota paraćinski Božin Stojanović, sveštenik
Anđelko Vučetić, jeromonah Serafim i grupa narodnih prvaka. Jeromonah
Serafim se iz Kalenića preseli ovde, iskopao zemunicu za stanovanje i
otpočeo da služi i čita molitve narodu. Tek neku deceniju kasnije
podignut je prvi konak za manastirsko bratstvo. Narod je rado dolazio
na ovo mesto jer je sveta Petka bila veoma porštovana, a lekovito je
bilo i vrelo kraj crkve. Nad vrelom je Lazar Veljković iz Paraćina
podigao 1852. godine paviljon sa dva odeljenja za narod koji je ovde
masovno dolazio da traži lek. U znak zahvalnosti narod je poklanjao
manastiru bogoslužbene knjige i svete sasude. Od priloga je otpočelo
formiranje manastirskog gazdinstva: njive, jedna vodenica na potoku
Toplik u selu Popovcu, dućan, valjavica (potočara za valjanje sukna),
kafana u Donjoj Mutnici, i sl. Aleksa Biba, trgovac iz Beograda,
podigao je 1893. konak, a 1934. podignut je i još jedan. Kneginja
Ljubica poklanja 1833. zvono od 150 kg, drugo poklanja hadži Jelena
Todorović (130 kg) a treće Milenko Nestorović iz Paraćina.
U drugom
svetskom ratu, u konake su smeštene srpske izbeglice iz NDH, a posle
rata sestre ovog manastira preuzele su brigu o hendikepiranoj deci
smeštenoj u manastirskom konaku rešenjem Ministarstva za socijalnu
politiku Srbije. Kasnije država podiže na manastirskoj parceli,
stotinak metara od manastira, novu zgradu "Dom za defektnu žensku
decu", preuzimajući materijalnu brigu o njemu.
CRKVA - Manastirska
crkva sa trolisnom osnovom, zidana je od lomljenog sivog kamena, uz
upotrebu sige i krečnog maltera. Zidovi su ravni, bez ikakve
dekoracije, sa ivicom krova sačinjenom od tri reda zupčasto
postavljenih cigala. Iznutra polukružne bočne pevničke apside niže su
od nivoa krova. Krov na "dve vode" pokriven je plehom. Osmostrani
tamburi kupola sa dugim uzanim prozorima leže na dva oslonca kvadratne
osnove. Živopis je krajem prošlog veka uradio Toma Stojković. U njemu
su dati likovi svih srpskih arhiepiskopa. Relativno dobro izveden
ikonostas verovatno je delo majstora s juga.
Uz veću manastirsku
crkvu prislonjena je sa južne strane jedna manja, koja takođe ima svoje
kube. Verovatno je u njoj bio grob nepoznatog isposnika.
Zvonara oslonjena na četiri betonska stuba, odvojena je od crkve i novijeg je datuma. Ima samo dva zvona.
Manastir obuhvata prostor parohije donjomutničke.
Manastir je u jedinstvu sa manastirom Ravanica.

Manastir
Tuman lociran je u "dražestnoj dolini planina golubački" na obali
istoimenog potoka. Za ime manastira vezano je nekoliko predanja vezanih
za ime Miloša Obilića, proslavljenog junaka epskih pesama kosovskog
ciklusa. Po tim predanjima Miloš, koji je vojvodovao u ovom kraju sa
dvorcem u obližnjem selu Dvorištu, u lovu je nehotice smrtno ranio
pustinjaka Zosima Sinajita, koji se podvizavao u obližnjoj pećini. Kada
htede da ga ponese vidaru na lečenje, pustinjak odmahnu i reče: "Tu
mani!" tj. nema leka - pusti da tu umrem. Da okaje greh, Miloš podiže
zadužbinu - manastir u koji polaže Zosimove mošti, ali u jeku radova
stiže knežev poziv da pođe u boj: "Tu mani, pa dođi na Kosovo!" Od
dvostrukog uzvika "Tu mani!" manastir dobija ime Tuman. Cela priča nema
istorijskog osnova, jer je Miloš Obilić bio tako sitan plemić da
savremeni izvori uopšte ne beleže odakle potiče, a danas ga svojata
nekoliko mesta u Srbiji (Pocerje, Kosovo, Novi Pazar), dokazujući da je
baš njihov. Pored Tumana, narodno predanje pripisuje Milošu crkvu u
Kiseloj banji kod Podujeva i manastir u Kormanu kod Niša. Mi čak nismo
sigurni da se on zvao Miloš (K)obilić, jer pisanje turskih hroničara,
da je "Murata ubio srpski plemić Biliš Kubila" protumačeno je kao
turska transkripcija imena Miloša (K)obilića. Ustvari radi se o igri
reči. Izraz "biliš kubila" znači "Onaj koji zna zadati udarac". Dakle,
"Murata je ubio srpski plemić koji zna zadati udarac". Bio to Miloš
Obilić ili ne, očigledno je "znao zadati udarac", a nas ostavio u
dilemi po pitanju njegovog porekla. S druge strane, sa mnogo se više
osnova ime Tuman može dovesti u vezu sa korenom grčke reči timvos tj.
grob, ili pak sa korenom latinskih reči tumulo - ukopati i tumulus -
grob, tumulo inanis - prazan grob (kenotaf), što bi u svakom slučaju
ukazivalo na postojanje nekog groba iz antičkih odnosno rano
hrišćanskih vremena. Ne treba odbaciti ni pridev tumulosus - humovit,
bregovit, jer je ovaj kraj zaista takav. Možda poreklo imena treba
tražiti i izvan Balkanskih predela, jer u Jermeniji postoji manastir
istog imena, a kod Rusa prezime - Tumanski i Tumanov. Neka veza svakako
postoji.
Ne znamo ni vreme izgradnje manastira niti njegovog
ktitora. Pomen o njemu ne pojavljuje se u dokumentima iz vremena
srednjevekovne države, pa ga nema ni u prvim turskim popisima. Tek
popis iz 1572-3. godine, beleži dva manastira svetog Arhangela u nahiji
Pek. Jedan od njih se identifikuje sa Tumanom. Popis ne određuje bližu
lokaciju manastira niti daje brojno stanje monaha, već samo njegovu
novčanu obavezu od 160 akči koju plaća sultanovoj blagajni. Popis iz
vremena sultana Murata III određuje lokaciju manastira "kod sela
Tumana". Ovaj popis pruža nešto više podataka: u manastiru žive dva
monaha, a godišnja davanja dostigla su zavidnu cifru od 1.512 akči, što
govori da je manastir imao solidan zemljišni posed i prihode. Svakako
da je na položaj i stanje Tumana povoljno uticala obnova Pećke
patrijaršije pod Makarijem Sokolovićem. U drugoj polovini XVI veka
nastalo je u ovom manastiru jedno književno delo, tzv. Tumanski
apokrifni zbornik koji se danas nalazi u arhivu Jugoslovenske akademije
znanosti i umetnosti u Zagrebu. Nismo u prilici da čitaocima predočimo
kako je manastir proveo XVII vek, šta je preživeo u vreme Bečkog rata i
seobe Srba pod Arsenijem III, jer ga izvori ne pominju, pa se
pretpostavlja da je tada opusteo. Izvori su malo izdašniji tek u prvoj
polovini XVIII veka, tj. u vremenu austrijske okupacije severne Srbije.
Po izveštaju Maksima Ratkovića, egzarha beogradskog mitropolita,
manastirska crkva je "stara crkov" zidana od kamena, sa svodom od
kamena a pokriven ciglom. Priprate nema. Ostali opis govori o krajnjem
siromaštvu, jer nema ništa od bogoslužbenog inventara, čak ni putira ni
diskosa niti kadionice ni kandila. Samo dve bele odežde, jedan oktoih,
jedan trebnik i "zakonik rukopis srbski, svetogorac kaluger pisal".
Osim monaha Isaije, rodom iz Hercegovine, učesnika crkveno-narodnog
sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine, drugih monaha nema.
Izdržavao se od manastirske parohije koju je činilo 30 domova.
U
vreme Kočine krajine, manastir je paljen od strane Turaka. Po pisanju
Joakima Vujića manastir je obnovljen i manastirskoj crkvi je 1797.
godine dozidana priprata, pa je dužina crkve sa pripratom i oltarom
iznosila 53 stope a širina i visina bile su podjednake - po 19 stopa.
Stradanje Tumana se ponovilo u vreme Prvog srpskog ustanka, a obnovu je
dočekao u vreme kneza Miloša. Zasluga za to pripada Pavlu Bogdanoviću,
knezu požarevačke nahije. On je, sa ostalim priložnicima, podigao 1826.
godine kelije manastirske, kako svedoči natpis na njima.
Manastir je
u prošlom veku imao 15 hektara obradive zemlje i oko 400 hektara šume.
Zemlja je donosila mali prihod, ali je proređivanje šume izdržavalo
manastir, jer je bilo orahovih i hrastovih stabala debljine 1,5-2,0 m
koji su korišćeni za izradu železničkih pragova. Prihod je dopunjavala
zakupnina od kafane koju je manastir izdavao u najam i vodenica
potočara. Godine 1879. zemljotres je rastresao manastirsku crkvu koja
je na nekoliko mesta "prepukla", kao i sve ostale manastirske zgrade,
na kojima se pojavilo mnogo opasnih pukotina. Okružni inženjer je posle
pregleda i snimanja situacije, podneo izveštaj da ne vredi popravljati
nijednu zgradu, jer je sve toliko nesigurno i trošno da neće dugo
trajati. Pošto nije bilo novca da se sve sruši i iznova podigne,
izvršena je 1883. sanacija pod nadzorom inženjera Čermaka, a Nestor
Bosiok izradio je novi ikonostas za 15 cesarskih dukata. Ipak, 1910.
godine srušena je crkva jer je bila sklona padu i ugrožavala vernike.
Balkanski ratovi (1912-13) i Prvi svetski rat (1914-18), odložili su
izgradnju nove crkve, pa je sadašnja crkva podignuta tek 1924. godine.
Godine
1934. u Tuman je preseljeno rusko monaško bratstvo iz manastira
Miljkova. Od 1966. godine Tuman je ženski opštežiteljni manastir.
CRKVA
svetog arhangela Mihaila, zidana je u srpsko-vizantijskom stilu, sa
fasadom dinamično raščlanjenom lukovima i kordonskim vencima, a bogato
ukrašenom dekoracijom u formi rozeta i šahovskih polja. Oltarska i
bočne apside, iznutra polukružne, spolja su petostrane sa okruglim
prislonjenim stubovima na uglovima, povezanih lukom. U timpanonu su
postavljeni okrugli prozori sa kamenom rozetom, okruženi dekoracijom u
formišahovskih polja. Nad centralnim delom naosa uzdiže se
četvorostrano postolje na koje je položen osmostrani tambur kupole. Na
stranicama tambura kupole nalaze se dugi uzani prozori, a nad pripratom
nalazi se, od kupole nešto niži, četvorostrani zvonik sa biforama na
svakoj strani. Krovni pokrivač je limeni. Spoljašnja fasada je sa dva
kordonska venca podeljena na tri pojasa, sa prozorima u srednjem.
Prozori na priprati su dvodelni, dok su ostali jednodelni. Glavni ulaz
se nalazi na zapadnoj strani, a sporedni na severnoj pevničkoj apsidi.
Unutrašnjost crkve je pre par godina živopisana. Ikonostas je nizak,
sličan srednjevekovnim, tako da ne zaklanja živopis u oltarskom
prostoru. U naosu crkve se nalazi kivot sa moštima svetog Zosima
Sinajita.
VELIKI KONAK (23h9m) podignut je 1935-7. godine za potrebe
uvećanog bratstva. U prizemlju se nalazi 11 malih kelija za monahe, a
na spratu kapela posvećena prazniku Pokrova Presvete Bogorodice,
prostorije za episkopa, duhovnika kao i radionica.
MALI KONAK je podignut od materijala starog konaka u stilu moravske seoske kuće, ima samo kuhinju i dve sobe za goste.
ISPOSNICA prepodobnog Zosima Sinajita nalazi se u pećini i čine je dve prostorije.
Iznad nje se nalazi i KAPELA PREPODOBNOG ZOSIMA SINAJITA.
Na južnoj strani, na levoj obali Golubačkog potoka, je manastirska vodenica do koje se stiže mostićem i koja je u funkciji.
Srećemo se sa dva naziva: Tuman i Tumani. Na manastirskoj kapiji kovanim slovima je ispisano 'MANASTIR TUMANI'
Manastir je udaljen desetak kilometara od Golupca, a može se do njega stići i sa puta Maljdanpek - Požarevac.

U
hrastovoj šumi u ataru stiškog sela Kurjače, nalazi se skromni
srednjevekovni manastir Nimnik. Nejasna je etimologija imena manastira,
i do sada nije nađeno valjano naučno objašnjenje.
Pisani izvore ne
govore ništa o vremenu postanka manastira i njegovom ktitoru. Njegova
arhitektura, dimenzije i ostalo, upućuju da je izgrađen u srednjem veku
poslednjih decenija postojanja samostalne srpske države, kao zadužbina
nekog malog vlastelina. Narodna tradicija koju je zabeležio Joakim
Vujić, pripisuje ga knezu Bogosavu, savremeniku despota Đurđa i Starine
Novaka. Da bi se tradicija prihvatila, treba rešiti dva problema vezana
za prostorno i vremensko lociranje ove ličnosti i uskladiti ih sa
geografskim i istorijskim činjenicama. Prvo, tradicija smešta sedište
kneza Bogosava izvan okvira srpske despotovine, jer Starina Novak i
deli Radivoje piju vino "a kod Bosne kod vode studene, kod nekoga kneza
Bogosava". Ovo nije nepremostiva prepreka, jer takvih neslaganja ima u
narodnim pesmama mnogo. Između ostaloga i despot Đurađ je "iz prekrasne
Maćedonije, iz pitoma mesta Smedereva". Drugi problem nastaje kod
pokušaja istorijske identifikacije ove ličnosti, jer
istorijska
nauka, bar za sada, zna samo za jednog Bogosava - savremenika kneza
Lazara. U ravaničkoj povelji knez Lazar daruje manastiru Ravanici,
između ostalih, i "ljudinu Bogosava iz Smedereva, s obštinom i
baštinom". Iz ovo malo podataka teško je dokučiti društveni položaj
Bogosava. Ne zna se da li je bio vojvoda ili knez, ali je u svakom
slučaju istaknuta i svakako prva i najvažnija ličnost Smedereva u vreme
kneza Lazara. Vremensko neslaganje tradicionalnog i istorijskog
Bogosava, jer kneza Lazara i despota Đurđa razdvaja oko četiri
decenije, ne treba ozbiljno uzimati, jer je narodnom pesniku u prvom
planu namera da izloži galeriju likova iz srpske prošlosti, a tek u
drugom da saopšti geografski podatak i istorijsku istinu. U narodnim se
pesmama često dešava da su ličnosti koje razdvajaju decenije ili vekovi
prikazane kao savremenici. S druge strane, jedan vlastelin mogao je
imati imanja u raznim delovima države, međusobno udaljena, pa je otuda
nastalo i mišljenje da je Nimnik pripadao Ravanici, što je logično ako
je bio baština ljudine Bogosava.
Ni prvi turski popisi ne pominju
manastir Nimnik. Tek popis iz treće ili četvrte decenije XVI veka
beleži ovaj manastir i samo jednog monaha u njemu, sa obavezom da
sultanovoj blagajni plaća godišnje 152 akče. Popis u vreme Murata III
beleži samo obavezu manastira, koja je nešto uvećana i iznosi 176 akči,
bez drugih podataka. U vreme austrijske okupacije severne Srbije posle
Požarevačkog mira (1718), "monastir marijanski" tj. manastir u selu
Marijanje (danas zaseok sela Kurjače), posetili su egzarsi beogradskog
mitropolita: 1733. godine to je bio Maksim Ratković, a 1735. Jovan
Mihajlović. Po njihovom opisu crkva je stara, zidana je i zasvedena
kamenom, pokrivena šindrom i neokrečena. Crkva je pusta i položaj joj
nije najbolji, jer je udaljena od sela. Odeždi i zvona nema. Paroh pri
crkvi je Radosav Spasojević (tj. sin Spasojev) rodom od Vidina, koji
"pravilo držit, leturgiju pojet, odeždi imejet". Da dodamo: imao je pop
Radosav desetoro dece - pet sinova (jedan je takođe bio sveštenik) i
pet kćeri. Parohiju marijansku činila su sela Marijanje, Biskuplje i
Kličevac sa ukupno 88 domaćinstava. Na ime dažbina mitropolitu
(dimnica, milostinja, konak) parohija je davala oko 20 forinti i 13
forinti na ime egzarhije.
Nije poznata uloga manastira u ratovima
krajem XVIII i početkom XIX veka, ali je i posle Kočine Krajine i posle
Prvog srpskog ustanka 1813. crkva popaljena, opljačkana i porušena do
temelja. U ruševinama Nimnika pronašli su seljaci 1823. godine deo
njegove srednjevekovne imovine: dukate, krstove i drugi bogoslužbeni
inventar, što je sreski načelnik Josif Milosavljević pokupio i predao
knezu Milošu. Na starim temeljima, pobožni narod ovog kraja, obnovio je
manastir 1825. godine, postavio ikonostas i nabavio najnužnije knjige.
Godinu dana kasnije takvu je crkvu video Joakim Vujić i zapisao da je
zidana od kamena i cigala, sa svodom od dasaka, a podom od obične i
rimske cigle. U crkvi je grob prepodobnog Nikolaja Sinajita. Deceniju i
po kasnije crkva je ponovo obnovljena i podignuta je zvonara, sve o
trošku samog manastira, uz nešto malo opštinske pomoći. Jedno zvono
poklonila je popadija Petrija, udova Jakova Petrovića koji je bio paroh
pri ovoj crkvi, a drugo zvono poklonio je Stevan Protić, trgovac iz
Rama. Od imovine manastir je imao samo jedan hektar obradivog imanja i
43 hektara šume, što je donosilo mali prihod od svega 240 dinara.
Verovatno je imao solidne priloge, jer su u arhivu sačuvani podaci da
je u nekoliko slučajeva Nimnik davao novac na zajam. S druge strane,
crkva nije imala svoj putir i ostali bogoslužbeni inventar, već je
koristila putir crkve požarevačke. Tek 1881. godine kada su
požarevljani uzeli nazad svoj putir, sveštenici i "kasehranioci" kupe
putir i ostalo za 50 cesarskih dukata. Godine 1891. opravljen je krov i
uklonjen trem koji je imao ulogu priprate.
U poslednja dva veka
manastir Nimnik služi kao parohijska crkva, a tek ga 1936. episkop
Venijamin pretvara u ženski opštežiteljni manastir, kakav je do danas
ostao, iako je i dalje parohijska crkva za kurjačko-popovačku parohiju.
Arhitektura
Crkva manastira Nimnika posvećena je prazniku Prenosa moštiju svetoga
Nikolaja. To je jednostavna građevina, sagrađena od lomljenog kamena,
sa krovom na dve vode. Uglovi zgrade rađeni su od većih komada tesanog
kamena, donetih možda sa nekog antičkog lokaliteta. Nema oltarske niti
pevničkih apsida. S obzirom da je današnja crkva podignuta na temeljima
starije, možemo pretpostaviti da je i starija imala sličan izgled.
Unutrašnjost nije živopisana.
Kapela zvana "Svetinja", mala je
građevina zidana od kamena, podignuta po predanju na grobu Nikolaja
Sinajita. U njoj su dva para carskih dveri, svakako sa starih
ikonostasa. U konaku postoji i kapela posvećena prazniku Pokrova
Presvete Bogorodice koja se koristi za bogosluženja tokom zime.
Zvonara je odvojena sa dva zvona.
Nastojateljica Visokoprepodobna igumanija Jefrosinija ( Milanović ).

ANDJEO82 ::
Manastir
je osnovao mitropolit zahumsko-hercegovački Vasilije Jovanović 1656.
godine, i u njemu živeo do svoje smrti, 1671. godine. Zbog svojih
zasluga za života i očuvanosti tela posle smrti dugi niz godina,
proglašen je za sveca sa imenom sv. Vasilije Ostroški.

Upokoji se mirno bez bolova i patnje lako predavši dušu svoju u ruke Gospoda svog, 29. aprila 1671. godine u svojoj keliji iznad ostroške isposnice. Iz stene pored koje se upokojio, docnije je izrasla jedna vinova doza, iako u steni nema ni malo zemlje. U času Svetiteljevog blaženog prestavljenja kelija se njegova zablista neobičnom i nadzemaljskom svetlošću. Telo Svetog Vasilija ostroški monasi sa hraniše u grob ispod crkvice Svetog Vavedenja Majke Božje.

Odmah po prestavljenju Svečevom narod poče dolaziti na njegov grob i moliti mu se, kao što mu dolažaše i za vreme njegovog zemnog života. A na grobu se počeše dešavati mnogobrojna čuda, koja ni do danas u Ostrogu ne prestaju. Sedam godina posle upokojenja (1678. godine) Svetitelj se javi u snu nastojatelju manastira Svetog Luke u Župi kod Nikšića, igumanu Rafailu Kosijerevcu, i naredi mu da dođe u Ostrog i otvori grob njegov. Iguman ne pridade ovome snu poseban značaj, i ne otide. Isti san se ponovi i drugi put, i iguman ponovo ne otide. Treći put se javi Sveti Vasilije igumanu obučen u vladičanske odežde i sa kadionicom u rukama. I dok Svetitelj kađaše kadionicom ispade žar iz kadionice i opeče igumana po licu i rukama. Iguman se tada probudi i sa strahom velikim ispriča to viđenje svoj bratiji. Onda se dogovoriše i kretoše u manastir Ostrog. Došavši u Ostrog i sve po redu ispričavši ostroškim monasima, udariše najpre svi u strogi post, svakodnevno držeći svo molitveno pravilo i služeći svete liturgije. A sedmoga dana okadivši Svečev grob, otvoriše ga. I pred njima se ukazao Svetitelj u proslavljenom telu, koje beše žuto kao vosak i svo mirisaše kao bosiljak. Onda monasi uzeše njegovo sveto telo, položiše u kovčeg i prenesoše u hram Vavedenja Presvete Bogorodice, gde ono i do danas počiva.