Paracin

Paraćin kao naselje, odnosno kao stanicu za zamenu umornih konja, osnovali su Rimljani još u vreme kada su išli u ratne pohode prema istoku. Rimski naziv za naselje bio je “Sarmantes”.
Paraćin u antičkom dobu stanica Sarmates na Vojničkom putu; varoš sa pancurom ''Paracinov brod'' na Carigradskom drumu, zabeležen u poveljama XIV I XV veka, pominjan u beleškama Prokopija i Evlije Celebije; od davnina na značajnim saobraćajnicama, na raskrsnici puteva kojima su promicale mnoge vojske i osvajači: Kelti, Avari, Sloveni, Rimljani, Krstaši, Turci, Nemci… Oduvek se grad na Crnici nalazio u žiži društveno-političkih zbivanja ovoga dela Evrope. Položaj i prirodne pogodnosti svrstavaju Paraćin u velike i značajne trgovačke centre Srbije u proteklim vekovima. Trgovački putevi vodili su do Carigrada, Sofije, Pešte i Beča. Jak trgovački centar tokom XIX veka poprima obeležja industrijskog grada. Osniva se Fabrika vunenih izrada braće Minh, Fabrika stakla i fabrika cementa. Nagli razvoj industrije doprineo je i razvitku radničkog pokreta, koji nastaje kao posledica bezočne eksploatacije. Već 1906. Godine osnovana je prva organizacija Srpske socijal-demokratske stranke, a 1916. Godine i Sindikalno veče. Posle završetka prvog svetskog rata, u kome je poginulo oko 200 Paraćinaca, radnička klasa sve snažnije diže glas. Iz njenog jezgra formirana je 1941. Godine Paraćinsko-ćuprijska partizanska četa, koja je, te ustanice godine, uspešno dejstvovala na ovom području. Paraćin je oslobođen 13. Oktobra 1944. Godine. Narod ovoga kraja dao je i dva narodna heroja Jugoslavije: Branka Krsmanovića, narodnog heroja i španskog borca, rođenog u Donjoj Mutnici i narodnog heroja Momčila Popovića Ozrena rođenog u selu Buslilovcu. Posle završetka narodnooslobodilačkog rata u Socijalističkoj Jugoslaviji, Paračin po prvi put u svojoj dugoj i burnoj istoriji u potpunosti koristi svoj povoljan geografski položaj i prirodne pogodnosti za svestrani privredni razvoj. Varoš od 8.000 stanovnika prerasta u industrijsko-privredni centar ovog dela Srbije, sada sa oko 29.000 stanovnika. Privreda opštine bazira se na industriji čiji su najznačajniji predstavnici Srpska fabrika stakla, Fabrika cementa u Novom Popovcu i IVTKT Branko Krsmanović (koja trebalo opet da počne sa proizvodnjom). U privrednom potencijalu opštine vidno mesto zauzimaju i građevinska, prehrambena i turistička delatnost. Ali i pored naglašenog industrijskog obeležja, znatan broj stanovnika bavi se zemljoradnjom za koju postoje izvrstni uslovi. Industrijske proizvode, iz danas savremenog i modernog grada na Crnici, rečeno ne samo u našoj zemlji već I širom sveta. Naselje, varoš, grad koji je putniku namerniku nekada nudio rimska kupatila, turske hamane, danas nudi savremeno opremljen hotel u Paraćinu i ugostiteljske objekte sa sportskim terenima u izletištima Grza i Sisevac, smeštenim u živopisnom kraju južnog Kučaja. Osnovnim obrazovanjem pokriveno je celo područje opštine, dok se u gradu nalazi srednjoškolski centar. Izuzetan geografski položaj, izvanredni uslovi za dalje snaženje i razvoj indusrije, zemljoradnje, trgovine, turizma i spremnosti radnih ljudi da sve ove pogodnosti maksimalno iskoriste, ukazuju na povoljnu perspektivu ovog grada i područja.

Prvi put naselje Paraćin pominje se u povelji kneza Lazara pisanoj u XIV veku, najverovatnije 1375 godine. Ovom poveljom on daruje manastiru Lavri sv. Atanasija sela u Petruškoj oblasti i trg ''Trg Paracinov brod''. Paraćin se kao selo sa trgom pominje i u drugoj povelji iz XIV veka, monarhinje Evgenije. Pretpostavlja se da je dobio po brodu-prelazu preko vode, najverovatnije Crnice. O tadašnjoj veličini Crnice ukazuje i Evlija Celebija u svojim beleškama u kojim piše da se konjem ne da lako prebroditi. Ako je Crnica u XVII veku bila toliko velika, sasvim je moguće da je u XIV veku bila još šira i dublja, tako da se samo na pojedinim mestima mogla preći. U poveljama iz XV veka Paraćin se više ne pominje kao selo sa trgom već kao ''trg Paraćin sa pancurom'', što kazuje na njegov rast i razvitak. Po nekim izvorima, kao i po narodnom predanju, Paraćin nije dobio ime po prelazu preko reke, već po vlastelinu koji se zvao Parakin. Kao dokaz ovoj pretpostavci navodi se Paraćin kao muško ime, istina dosta retko, koje nalazimo i u rečniku Vuka Stefanovića Karadžića. U beleškama putopisa, naročito kod Jovana Beček, Stefana Gerlaha, Andrije Volfa, Melhiora Bezolda i Evlije Celebije, koji ovom krajem prolaze u XVI i XVII veku, zapaža se da je Paraćin od ''sela sa trgom'' kako se pominje u starijim poveljama, prerastao u ''lepu varoš, odnosno varošicu''. Najpotpunije podatke o Paraćinu tog vremena ostavio nam je Evlija Celebija koji je 1661. Godine proputovao kroz Srbiju. On opisuje Paraćin kao ''jaku tvrđavicu na reci Crnici''. U njoj je bilo stacionirano oko 40 turskih vojnika, koji su bili veoma potrebni, po kazivanju ovog, turskog geografa i putopisca, ''na ovom velikom drumu gde krstare okoreli hajduci-ustanici''. Paraćin je u vreme austrougarske vladavine u Srbiji 1717. Godine bio sedište resavskog dištriga-sreza. Tada je i džamija, koju je podigla ovde majka Sulejmana Veličanstvenog, bila pretvorila u crkvu. Potvrda da je Paraćin u XVII veku, a i ranije, bio veče mesto-naselje, treba videti i činjenicu da su samo veća mesta imala trg na kome se vršila razmena dobara. Nesumnjiv razlog je i veoma povoljan geografski položaj grada, koji je oduvek ležao na velikim i za tadašnja vremena veoma važnim saobraćajnicama.

U osvajačkom pohodu na Balkansko poluostrvo na prelazu iz stare u novu eru, Rimljani, verovatno i u I vek, zauzimaju i Pomoravlje. Tokom svoje uprave grade poznati i veoma važan Vojnički put (Via militaris) sa naseljima-utvrđenjima: Idimum (Velika Medveđa), Mutacio ad Oktavum (selo Dražmilovac), Horeum Marrgi (Ćuprija). Jedna od stanica na ovom putu bio je Sarmates, prvo naselje na teritoriji opštine Paraćin koje se pominje u pisanim izvorima. Po njima Sarmates nije veće utvrđenje ili naselje, već stanica na Vojničkom putu, koja je korišćena za menjanje konja i odmor. Stanica je nastala na ovom mestu zahvaljujući geografskim pogodnostima, jer se ovde, sem što se ukrštaju važne prirodne saobraćajnice, nalazi i reka Crnica kao jedan od najvažnijih preduslova za kasniji nastanak većeg naselja. Ime stanice Sarmates zabeleženo je u itinereru jednog hadžije koji je ovuda prolazio na putu iz Francuske za Jerusalim. Pretpostavlja se da je ova stanica locirana na 7 ili 12 milja južno od Horeum Marrgi (Ćuprije), nastala u vreme kada su Rimljani raseljavali pokoreno pleme Sarmata, sa kojima su ratovali tokom II, III I IV veka. Stanica je verovatno dobila ime po ovom plemenu. Kao veće trgovačko mesto, Sarmates poslednji put pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku.

Oblast opštine Paraćin smeštena u plodnij dolini Velike Morave, pružala je od praistorije do danas veoma povoljne uslove za nastanjivanje. Mnogobrojne kulture koje su trajale na ovom području ostavile su tragove svog prisustva. Još u XX veku F. Kanić, austrijski inžinjer, istraživač i humanista, skrenuo je pažnju javnosti na arheološko bogatstvo srednjeg Pomoravlja. Na osnovu arheoloških istraživanja koja su ovde započele u drugoj polovini ovog veka, zakljućuje se da je ovo tle bilo kontinualno naseljeno u periodu mlađeg kamenog, bronzanog i gvozdenog doba, kao i kasnije u rimskom i srednjevekovnom periodu. Zahvaljujući ostacima materijalne kulture i monumentalnim delima, u koja je čovek utisnuo svoja vrovanja, stremljenja i raspoloženja, danas raspolažemo, ako ne celovitom, onda bar konturnom slikom o kulturno-istorijskom razvoju ove teritorije. Dosadašnja arheološka istraživanja na praistorijskim lokalitetima Drenovac, Glavica, Glozdak, Striza kao i na mnogim drugim, potvrđuju prisustvo čoveka na ovom području od VI milenija pre naše ere do dolaska Rimljana, kad se formalno i završava praistorijski period. Posebnu ulogu u intenzivnom kulturnom razvoju imao je moravsko-varvarski put, kao jedna od osnovnih saobraćajnica starog Balkana. Značaj ovog puta, kao i drugih prirodnih komunikacionih veza Pomoravlja u pojedinim fazama praistorije i istorije, ogleda se čestim i raznolikim kulturnim i etničkim strujanjima.

Borbe za oslobođenje od Turaka, koji su prisutni u Pomoravlju kao i u celoj Srbiji jos od XV veka, dobijaju u ovom kraju veliki značaj. Malo je događaja u istoriji prvog srpskog ustanka koji su imali tako veliki ticaj na njegov dalji tok i razvoj, kao što je slučaj sa bojem na Ivankovcu. Sukob srpskih ustanika pod omandom Karađorđa i turske carske vojske predstavlja prvi otvoreni okršaj Srba sa regularnom vojskom Turske Carevine. Posle poraza na Ivankovcu, avgusta 1805. Godine turska carska vojska napustila je svoje ložaje i preko Vezirovog brda odstupila prema Paraćinu. Srpskoj ustaničkoj vojsci koncentrisanoj na brdu iznad Paraćina, koje se danas zove Karađorđevo brdo, pridružio se odred od 200 vojnika formisan u selu Izvoru kod Paraćina. Posle zauzimanja položaja srpski ustanici su počeli da kopaju i utvrđuju šančeve i do danas očuvane. Žestoke borbe vođene su na obalama reke Crnice. Poražena turska vojska u neredu je odstupila. U okolini Paraćina smrtno je ranjen i komandant turske carske vojske Hafiz-paša. Pisani izvori navode da je steva pisar, umolivši Karađorđa da mu dozvoli da ispali hitac iz topa, pogodio konak i smrtno ranio Hafiz-pašu. Pretrpevši poraz iznad Paraćina, a i demoralisani pogibijom svoga komandanta, Turci se povlače prema Nišu. Značajna ličnost ovog kraja u prvom srpskom ustanku bio je Ilija Barjaktarević, trgovac iz sela Izvora, koga je Karađorđe posle pobede na Ivankovcu postavio za vojvodu. U svojstvu paraćinskog vojvode on prisustvuje skupštini koju Vožd osniva 1813. Godine u Kragujevcu.

U vreme drugog srpskog ustanka Paraćin je ponovo bio oslobođen, ali samo prividno, pošto je bio izvan Beogradskog pašaluka. Grad i dalje pripada Leskovačkom pašaluku u kome su tada bili Turci, ali na osnovu sporazuma kneza Miloša sa Maršali-pašom i u tim krajevima je već bilo elemenata srpske vlasti. Za period drugog srpskog ustanka karakteristično je doseljavanje u Paraćin srpskog življa sa ''juga iz Turske'', zatim iz Vojvodine i drugih krajeva. U nameri da ojača privredu ovog kraja, knez Miloš daje stanovništvu mnoge povlastice. Paraćin je u to vreme, pošto se nalazio na granici dva pašaluka, imao i filijalu Glavne carinske stanice. Narod paraćinskog sreza sve teze je podnosio turku vlast. Iz jednog spontanog revolta došlo je do ustanka u paraćinskom srezu 1832. Godine, koji ce svojom odlučnošću ubrzati pregovore sa Turcima i dovesti do definitivnog oslobođenja ovog kraja. Hatišerifom iz avgusta 1830. Godine Paraćin je pripojen Srbiji, ali je stvarnu slobodu dobio jula meseca 1834. Godine, kada Turci konačno napuštaju ove krajeve. Paraćinski srez je u to vreme imao 28 naseljenih mesta. Odlukom Praviteljstva iz 1842. Godine pridodato mu je još 10 naselja. Prema tefteru-spisku, pisanom između 1833-1838. Godine, varoš Paraćin i sela paraćinskog sreza imala su 1197 kuća. Najznačajniji dokument za Paraćin iz ovoga perioda je Ustav Kneževstva Srbije, od 15. Februara 1835. Godine, na kome se nalazi i potpis kneza paraćinske nahije Jovana Veljkovića. Selo Lešje koje leži u podnožju planine Babe, 10km istočno od Paraćina, dalo je u XIX veku tri krupne istorijske ličnosti – Stojana Jovanovića lešjanina, sudiju u Paraćinu, Ražnju, Kragujevcu, predsednika suda u Kruševcu i ministra unutrašnjih dela u kneževini Srbiji, Rajka Lešjanina, profesora prava u Srpskom beogradskom ličeju a potom ministra pravde i Milivoja Lešjanina, koji je niz godina tesno sarađivao sa knezom Milošem u svojstvu načelnika knezeve kancelarije. Svojom angažovanošću, radom i uticajem oni su daleko prevazilazili nahujske medje i bili među najistaknutijim ličnostima toga vremena u Srbiji. Iz tog perioda sačuvano je u Paraćinu nekoliko karakterističnih arhitektonskoh objekata. Među najznačajnije spada Tatar-Bogdanova vodenica na reci crnici, očuvana i o danas. Knez Miloš u znak paznje poklanja ovaj, u to vreme značajan objekat, svome glasonoši-tataru Bogdanu iz Paraćina. Posle oslobodilačkih ratova Srbije sa Turskom 1876/77. Godine, kada su Srbiji pripojen četiri nova okruga, veliki broj porodica pridošlih iz novooslobođenih krajeva naselilo se u Paraćinu. Prema popisu iz 1890. Godine, koji je bio prvi organizovani sigurni popis, Paraćin je kao grad imao ukupno 5.468 stanovnika. Sela paraćinskog sreza imala su tada 23.801 žitelja, što znači da se broj stanovništva udvostručio. Prva svedočansva o izgledu tadašnjeg Paraćina nalazimo u crtežima V. Poleonova iz 1876. Godine, koji prolazi ovim krajem sa ruskom vojskom. Balkanski ratovi donose nedaće i nemaštine. U borbama je poginulo oko 30 radnika iz ovog kraja. U toku prvog balkanskog rata u Paraćinu dolazi Rus Nikolaj Aleksandrovic Semaško. Od 1913-1916. Godine bio je rukovodilac bolnice u Paraćinu. U to doba aktivno je srađivao i sa socijal-demokratskom strankom, čije je ideje propagirao u Paraćinu. Tokom 1914. Godine, Paraćin i njegova okolina ponovo stradaju u ratu, kao i cela Srbija. Poslednje jedinice prilikom povlačenja glavnine srpske vojske prema jugu, napustile su Paraćin 22. Oktobra 1915. Godine, uništavajući za sobom vojne objekte, magacine, železničke pruge. Tom prilikom je srušen i most na reci Crnici. Posle proboja Solunskog fronta i sloma neprijateljskog otpora na prilazima Paraćinu, grad sa okolinom je oslobođen 12. Oktobra 1918. Godine. Na bojištima tokom prvog svetskog rata poginulo je 194 Paraćinaca. U periodu između dva rata Paraćin je, kao i ranije, važan zanatsko-trgovački centar u Srbiji. Tome je doprineo i povoljan geografski položaj Paraćina, koji sa brojnim selima i velikim gravitacionim područjem ima sve preduslove za brzo napredovanje zanatstva i trgovine. Kao ilustracija može da posluži podatak da je u Paraćinu tokom XIX veka radilo oko 300 zanatlija i 160 trgovaca.