Kraljevo

Rana istorija

Daleka istorija kraljevačkog kraja nije istražena iako logičke pretpostavke, s obzirom na geografski položaj i pojedinačna arheološka otkrića (tumuli, "bakarne strelice" itd), ukazuju na postojanje naseobine i dve hiljade godina pre naše ere. Na osnovu rezultata dosadašnjih istraživanja najstariji tragovi materijalne kulture potiču sa neolitskih lokaliteta "Divlje polje" u Ratini i "Lađarište" u selu Vrnjci.
Verovatno je da je grčki uticaj stigao do ovih krajeva još u VI veku pre naše ere (grčki šlem, zlatni i ćilibarski nakit, keramičko posuđe) na čuvenim arheološkim nalazištima sa šireg područja Ibra i Morave (Atenica, Petrova crkva i Kruševica).
Smatra se da je Ibarska dolina, kao prirodna saobraćajnica, dovela i Rimljane u ovaj kraj. Stvaranjem rimskih provincija na Balkanu teritorija današnjeg grada i okoline postaje granična zona između gornje Mezije i Dalmacije. Rimljanima su ovi krajevi bili značajni, pre svega zbog rudnog bogatstva a i zbog postojanja geotermalnih izvora. Iz antičkog perioda potiče i votivna ara posvećena Jupiteru, pronađena u gornjem Lašcu, kao i ciglarska peć otkrivena u Čibukovcu.
I Srednji vek je za kraljevačku lokalnu istoriju u velikoj meri još u tami, mada prošlost koja se vezuje za ovaj kraj prevazilazi značaj lokalne istorije. Prema nekim pretpostavkama, donji Ibar je "prvobitna srpska oblast", najstarije jezgro privrednog, društvenog i političkog života kod Srba. Prva srpska država, Raška, nastaje u XI veku, a malobrojni podaci govore da je oblast Kraljeva u najaktivnijem delu srpske države. O tome svedoče i brojni manastiri: Studenica (1188) - prestonica i mauzolej rodonačelnika najznačajnije srpske dinastije, Stefana Nemanje; Žiča - od 1219. godine sedište srpske autokefalne arhiepiskopije i mesto krunisanja srpskih kraljeva; zatim Ljubostinja, Gradac, Pavlica, srednjovekovni grad Maglič i drugi. Ovaj kraj pao je pod tursku vlast sedamdesetak godina posle kosovskog boja - 1458-59. godine.
Selo Rudo Polje, od koga je nastao Karanovac, a od ovoga kasnije Kraljevo, nastalo je u zadnjoj četvrti 14. veka, odnosno, najverovatnije, između 1375. i 1400. godine. O poreklu i značenju imena Rudo Polje nema puno podataka. Pored drugih značenja (npr. livada sa travom koju je sunce opalilo) može se protumačiti i kao toponim u bliskoj vezi sa rudarstvom.
Rudo Polje se nalazilo na istom onom mestu na kome se kasnije razvija Karanovac: u današnjem Sijaćem polju, preko puta ušća reke Ribnice u Ibar, na samoj levoj obali Ibra, pa nizvodno.

Turska vladavina

Oblast donjeg toka reke Ibar, kao sastavni deo Srpske despotovine, pada pod tursku vlast 1459. godine.
Srednjovekovno selo egzistiralo je kao važno naselje i pod turskom okupacijom. Pominje se 1528. kao vlaško selo u požeškoj nahiji sa 22 kuće u kojima je pored kućnih starešina bilo još 54 odrasle muške glave.
U drugoj polovini 16. veka, 1560. godine, naselje je u jednom turskom defteru zabeleženo kao "selo Rudo Polje, drugo ime Karanovac". Krajem 16. veka, naziv Rudo Polje više nije bio u upotrebi i naselje se zvalo samo Karanovac.
Postoji više tumačenja porekla imena Karanovac. Prvo, ime Karanovac je dobiveno po Karanu, ocu vladara iz polovine 15. veka, kneza Šobata. Drugo, po crnom, kara novcu koji je pronađen u blizini naselja, treće, da postanak ovog imena seže duboko u srednjovekovnu srpsku istoriju tj. od reči 'karen' što je saska reč za rudu - tako da je to samo prevod reči 'Rudo polje'. Postoji i jedno novije tumačenje - da ime potiče od starogrčke reči 'karanos' - glavar, vladar.
Brži razvoj Karanovca pada u doba austrijske okupacije severne Srbije 1718-1739. godine. Požarevačkim mirom 1718. godine ustanovljena je granica na Zapadnoj Moravi između Austrije i Turske. Karanovac postaje važno pogranično naselje i stečište odbeglih Turaka iz Čačka, Kragujevca i drugih naselja koja su pripadala Austriji. U njemu je osnovan i čumuruk (carina). Karanovac je sa još nekoliko seoskih naselja sačinjavao posebnu mukadu tj. područje podređeno sultanu, a koje je on po svom nahođenju mogao da daje pod zakup. Karanovac kao vojno-strategijska tačka u prvo vreme nije imao neki širi privredni značaj. Nešto kasnije Karanovac se razvio u najznačajnije mesto na području između Aladža Hisara (Kruševca), Užica i Novog Pazara. On je postao turska palanka sa kućama od drveta, ograđena visokim zidovima i nastanjen uglavnom muslimanskim življem - Turcima, Arbanasima, s nešto Cincara i vrlo malo Srba deseti deo sveukupnog stanovništva. Kraj Karanovca u kome su stanovali Srbi zvao se varoš (Stara varoš) i bio je na zapadu, a kraj u kome su živeli Turci ležao je na istoku. Ova dva kraja bila su rastavljena praznim prostorom.
Preko ove palanke odvijala se trgovina karavanskim saobraćajem. U Karanovcu se nalazio karavan-seraj, koji je izgoreo u austro-turskom ratu 1737-1739. godine kada je i samo naselje porušeno i popaljeno. Sem toga, u Karanovcu je pored zemljoradnje bilo razvijeno i zanatstvo. Tako je ova palanka 40-tih godina 18. veka postala jedno od najvećih turskih naselja u ovom delu Srbije.
U drugoj polovini 18. veka, Karanovac je varošica kasaba na ušću reke Ibar u Moravu, u kojoj je 1784. godine, prema podacima austrijskog oficira Paula Mitisera, bilo 100 kuća: 11 srpskih i 89 turskih. Pored ostalog, naselje je imalo dva hana, tri kafane, dve pekare i jednu veliku džamiju.
Krajem 18. i početkom 19. veka Karanovac je bio značajna karavanska stanica i utvrđeno mesto. Osnovna funkcija su mu bile saobraćajna i strategijska. Sem zanatstva i trgovine koji su bili podređeni tim funkcijama, stanovništvo se bavilo i poljoprivredom.

Oslobođeno Kraljevo

1805. godine, pre nego što su ustanici opkolili Karanovac, Karađorđe je uputio jedan odred vojske prema Užicama, a drugi prema Jagodini, kako bi se obezbedio od iznenadnog napada Turaka sa tih pravaca, a glavninu vojske - od oko šest hiljada Srba - pošalje na Karanovac pod zapovedništvom vojvode Radiča Petrovića. Sa Radičem je išao i Karađorđe, Janko Katić, Sima Mirković, Vasa Čarapić, Stanoje Glavaš, Lazar Mutap, Prota Mateja Nenadović i mnoge druge ugledne ličnosti iz prvog ustanka. Boj je otpočeo 18. juna i sa prekidima trajao do 29. juna. Bilo je dosta mrtvih Srba i Turaka. Varoš se nije mogla lako zauzeti jer je prema kopnu bila opasana dubokim šancem i visokim palisadama. Paša Ferhatović iz Novog Pazara slao je svoje delegate Karađorđu i molio ga da iz opsade propusti karanovačke Turke. Posle pregovora, Turci su bili propušteni na Petrovdan, a Srbi paradom uđu u varoš i celu je zapale. Izgorela je i varoš i džamija.
Društveno-ekonomski život Karanovca u vreme ustaničkih godina bio je živ. Na ruševinama stare turske varoši izrasta novi srpski Karanovac, koji postaje živo trgovacko i zanatsko mesto, značajna vojna baza, saobraćajni čvor i administrativno-sudski centar nahije.
Posle paljenja i rušenja Karanovca 1805. godine proterano je muslimansko stanovništo. Počeli su da pristužu Srbi zanatlije i trgovci koji su zamenili Muslimane. U Karanovcu se ponovo razvilo zanatstvo koje je i za vreme Ustanika bilo esnafski organizovano. Zanatlije raznih struka prema arhivskim podacima, obavljali su isporuke i samom voždu.
Zanatstvo i trgovina bili su podređeni osnovnoj funkciji tadašnjeg Karanovca - strategijskoj, vojnoj bazi Ustanika. Takođe, manastiri Žiča i Studenica su tada a i kasnije povoljno uticali na zanatstvo i tgovinu u Karanovcu. Karanovačke zanatlije i trgovci iznosili su svoju robu na čuvene sabore - vašare oko manastira koji su bili dobro posećivani. Karanovac je imao živu trgovinu sa Novim Pazarom. Njome su se bavili gotovo svi slojevi stanovnika - starešine, trgovci, doseljenici koji su poznavali saobraćajne veze, privredne prilike i poslovne ljude na stranim područjima, i sami poljoprivrednici. Karanovački vojvoda je preko trgovaca vršio nabavku hrane i stoke za ustaničku vojsku. U stvari, ova trgovina je ličila na rekviziciju uz priznanice i na veresiju. Karanovac je do kraja ustanka bio jedan od najvećih snabdevaca brašna za ustaničku vojsku. U vreme I srpskog ustanka trgovina se obavljala i sa Bosnom, Primorjem, Austrijom i Turskom. Krupna stoka izvožena je u Bosnu i Primorje, svinje u Austriju, a u Tursku ovce, koze i konji. U izvozu su bili zastupljeni sem žive stoke i stočni i drugi proizvodi.
Ovakav dinamičan društveno-ekonomski razvoj, prekinut je u jesen 1813. godine kada su Turci ponovo uništili Karanovac. Međutim, u Drugom srpskom ustanku on je bio među prvima oslobođen, polovinom jula 1815. godine. Ustanicima se predala turska vojska koja je brojala oko 300 vojnika. Tako je konačno u ovom kraju prestala da postoji neposredna turska vlast.
Oslobođenjem u II srpskom ustanku 1815. godine Karanovac i njegova okolina postaju opet važno privredno središte. Karanovac 1836. godine ima "tri glavna sokaka", čaršiju, glavni trg i šanac oko varoši. U njemu je tada popisano, premereno i prodato 125 dućanskih placeva i zemljišnog fonda stvorenog otkupom placeva od Turaka, koje su posle donošenja Hatišerifa 1830. i 1833, godine svoje zemlje i zgrade prodavali Srbima.
Varoš se tokom 19. veka izgrađivala - prosecani su i kaldrmisani novi sokaci, podizane škole i zgrade upravnih institucija, varoš se snabdevala zdravom pijaćom vodom.
Društveno-ekonomski razvitak Karanovca i njegove okoline omogućio mu je stvaranje pojedinih gradskih funkcija, koje su imale značaja ne samo za varoš već i za njegovu okolinu.
Karanovac je od završetka II srpskog ustanka pa za pet narednih godina bio sedište požeške nahije, kojom je upravljao pop Nikola Kostić. Zatim je nahijsko sedište 1819. godine premešteno u Čačak. Od 1821. godine varoš Karanovac je pripadala smailskom srezu požeške nahije. Donošenjem Sretenjskog ustava 1835. godine upravna podela Srbije zasnovana je na 'okruzima, srezovima i opštinama, Karanovac postaje 1838. godine sedište istoimene opštine i sreza u sastavu Čačanskog okruga. Značaj Karanovca kao upravnog sedišta naročito je porastao premeštanjem 1853. godine Okružnog načelstva i Okružnog suda iz Čačka, a 1854. godine u njega je preseljeno i sedište episkopa žičkog, gde se i danas nalazi. Međutim, Karanovac nije dugo ostao sedište okruga. Okružna načelstva su 1859. godine opet vraćena u Čačak.
Od početka ovog perioda Karanovac je imao privredu izvoznog karaktera. Razvila se trgovina proizvodima. Trgovalo se sa Austrijom, Bosnom. Međutim, i pored toga što se trgovina odvijala preko velikog broja trgovaca, Karanovac u ovom periodu nije uspeo da se razvije u veći trgovački centar. Trgovina se i dalje odvijala starim putevima, tako da trgovci nisu uspeli ni dalje da postanu nešto više nego sitni trgovci stokom.
U Karanovcu je u ovom periodu privreda, naročito zanatska delatnost bila je u stalnom porastu Od esnafske uredbe donete u Srbiji 1847. godine pa do kraja XIX veka u Kraljevu su osnovani sledeći pretežno mešoviti esnafi: terzijski, obućarsko-mutavdžijsko-lončarski, trgovačko-balkanski, opančarski, abadžijski, stolarsko-zidarski, saračko-prešljarski i kožarski, trgovačko-manufakturni, terzijsko-krojački i bravarsko-kovački mešoviti.
Da bi kod zemljoradnika podstakla interesovanje za savremenu obradu zemljišta i uvođenje modernijih sprava, osnovana je u Kraljevu 1882. godine Ratarska škola. Ova škola, čiji je prvi direktor bio poznati stručnjak dr Đorđe Radić, bila je jedina ove vrste u Srbiji. Iz spiska inventara vidi se da je škola bila bogato snabdevena velikim brojem modela voćaka, punjenih životinja i velikom zbirkom semenja za praktičnu nastavu. Veliki uspeh škola je postigla na izložbama ne samo u zemlji, već i u inostranstvu, u Anversu 1888 i u Parizu godinu dana kasnije na kojima je dobila visoko priznanje i odlikovanja.
Karanovac je ukazom kralja Milana Obrenovića od 19. aprila 1882. godine promenio ime u Kraljevo kao uspomena na proglašenje Kraljevine Srbije i dolazak prvog krunisanog vladara posle kosovske tragedije u ovu varošicu.

Prvi svetski rat

Sarajevski atentat pružio je priliku Austro-Ugarskoj da ratom slomi Srbiju, čija je vojska bila umorna i istrošena posle Balkanskih ratova i da zagospodari moravsko - vardarskom dolinom radi nameravanog daljeg prodiranja na jug. I pored toga što je neprijatelj raspolagao velikom nadmoćnošću u ljudstvu i materijalu, od je 1914. godine bio potučen i izbačen iz Srbije.
Zato je početkom oktobra 1915. godine upućena protiv Srbije velika i odlično opremljena vojska pod komandom nemačkog vojskovođe Makenzena. Svojom nadmoćnom vojskom kojoj se uskoro pridružila i Bugarska, Makenzen je započeo ofanzivu protiv Srbije na frontu dugačkom 1000 kilometara
Napadnuta sa svih strana, premorena od borbi u protekloj godini i ostavljena bez pomoći saveznika srpska vojska je bila primorana na odstupanje. Najzad, početkom novembra 1915. godine srpska vojska, diplomatski kor i srpska vrhovna komanda povlače se u Kraljevo koje je bilo prva koncentraciona tačka i koje je kao važan železnički čvor u ovim dramatičnim danima, kada je srpska vojska bila okružena sa severa, istoka i juga, odigralo značajnu ulogu.
Namera srpske vrhovne komande bila je da se brani ulaz u Ibarsku klisuru i put ka Raškoj kojim je trebalo u slučaju stalnog neprijateljskog pritiska, da srpska vojska odstupa ka kosovu. U borbama oko Kraljeva naše trupe su uspele da kod Miločaja, i pored velike nadmoći neprijatelja, spreče za izvesno vreme prebacivanje protivničkih jedinica na desnu obalu Morave. Uspešne borbe vođene su i na odseku fronta od sela Obrva do sela Popovići. Duh, moral i disciplina srpskih boraca i komande bili su na visini.
Prvih dana novembra 1915. godine vođene su žestoke borbe za mostove na Zapadnoj Moravi kod Miločaja. Oslanjajući se na svoju brojnu i materijalnu nadmoćnost, neprijatelj je uspeo da se prebaci na desnu obalu Morave kod Kraljeva. Makenzen je izdao naredbu da se energično istupi jer "što skorije izbijanje kod Kraljeva i odbacivanje neprijatelja od tamošnjeg druma koji vodi prema jugu od odlučujućeg značaja".
I pored snažnog otpora i čestih protivnapada srpskih trupa situacija kod Kraljeva bila je kritična. Neprijatelj je snažnom vatrom obasipao srpske položaje i železničku stanicu u Kraljevu na kojoj je vio vrlo živ saobraćaj. Pored toga i nemačka avijacija pojačavala je iz dana u dan svoje dejstvo.
U Kraljevu je tih dana, pored velikog broja izbeglica iz svih krajeva Srbije, boravila srpska vlada srpska vrhovna komanda i diplomatski kor. Jedan strani diplomata koji se tada nalazio u Kraljevu pisao je da je "ovo prvi put u istoriji današnjice da je sedište generalštaba istovremeno i sedište diplomatskog kora i da se na taj način, diplomati nalaze na frontu" Nekoliko dana kasnije, dva automobila i tri kamiona prebacili su diplomatski kor i njihove stvari u Rašku.
U Kraljevu je vrilo kao u kotlu. Po njegovim ulicama išle su kolone za kolonom, komore i ranjenici po jesenjoj kiši i blatu. U gradu je postojao samo jedan hotel - "Pariz" koji je kao i ostale kuće bio krcat izbeglicama koje su spavale i po hotelskim hodnicima. Za prihvatanje bolesnika i ranjenika sa ovoga sektora, u Kraljevu je formirana prihvatna bolnica. Prema sećanju jednog očevica, Kraljevo je u tim danima imalo toliko sakupljenog sveta "kao nikad dotle". Stanovništvo Kraljeva koje je do pre nekoliko dana brojalo oko 5.000 lica povećalo se zbog izbeglica na 100.000 koji su se zbog oskudice u stanovima razmestile po radnjama, ustanovama, pa čak i po ulicama. Broj stanovnika povećavaju i gomile zarobljenika koje stalno pristižu. Veliki kružni prostor trga u centru grada bio je ispunjen umornim i ispijenim vojnicima, ranjenicima, izbeglicama, zarobljenicima koji su se odmarali zajedno sa čoporima ovaca i goveda. Ali i sva kraljevačka okolina, po rečima jednog učesnika u ovim događajima, sva polja, livade i brežuljci koji su okruživali grad bili su pretvoreni u jedan ogroman bivak. Razume se dodaje on, da su sva životna sredstva bila iscrpena. "Jedno parče crnog hleba plaćalo se deset i dvadeset dinara. gomila bez prestanka sve se više uvećavala. Topovi gruvaju pred samim gradom, što izaziva veliku paniku
Danju i noću bujica živih bića survava se kao u provaliju u dolinu Ibra, jedini slobodan put koji preko Raške omohućava da se povuče na jug".
I pored protivnapada srpskih trupa na Kamidžoru, kod Tavnika Miločaja i Vrbe i rušenja železničkog mosta na Ibru i drumskog mosta na južnom obodu Kraljeva neprijatelj je uspeo da 6. novembra zauzme Kraljevo Pod teškim atmosfersim prilikama, uz velike napore, srpska vojska se povlačila Ibarkom klisurom ka Raškoj i dalje prema Kosovu. Svi neprijateljski pokušaji da preko Jošaničke Banje i Raške ugrozi bokove i spreči odstupanje bili su osujećeni. Pružajući snažan otpor srpske jedinice su se postepeno povlačile braneći glavnu komunikaciju Kraljevo - Raška - Novi Pazar - Kosovska Mitrovica. Sa vojskom se povlačilo i stanovništvo; ljudi, žene i deca napuštali su svoje domove i odlazili gladni i iznureni izlokanim putevima u neizvesnost Glad, zima i bolesti desetkovali su ove kolone u odstupanju
Za vreme neprijateljske okupacije stanovništvo Kraljeva podnelo je velike ljudske i materijalne žrtve. Kada je u proleće 1917. godine u Toplici izbio ustanak protiv bugarskih okupatora, on je zahvatio ne samo Toplicu, nego i ceo kopaonički i kruševački kraj Ustanak je imao odjeka i u kraljevačkom kraju gde su često krstarile komitske čete. "Ibarsko - kopaoničkog komitskog odreda", koji je još u prvoj polovini marta formirao Kosta Vojnović četnički vojvoda i jedan od vođa topličkog ustanka. Kad je bugarska vojska krvavo ugušila ustanak rasturila i razbila ustaničke odrede, nad stanovništvom ovoga kraja vršeni su varvarski zločini Poplašeni zverstvima bugarskih trupa, mnogo naroda naročito iz raškog okruga bežalo je u Kraljevo i njegovu okolinu.
Posle proboja Solunskog fronta 1918. godine i gonjenja neprijatelja ka severu, jedan izviđački eskadron srpske vojske stigao je 19. oktobra po podne do Vrnjačke Banje dok je neprijatelj štitio mitraljeskom vatrom svoj prelaz preko Morave kod Novog Sela, Gračaca i Podunavaca. U samom Kraljevu i na levoj obali Ibra neprijatelj se ukopao a na prilazima grada napravio je zaseke prepreke od oborenih stabala. Međutim i pored njegovog pokušaja da zadrži ofanzivu srpske vojske ona je u nezadrživom nastupu oslobodila Kraljevo 23. oktobra 1918. godine i produžila napredovanje ka severu Srpske jedinice bile su u gradu oduševljeno dočekane, dok su žene po tradicionalnom običaju vezivale peškire oficirskim konjima oko vrata Kada je srpska vojska ušla u oslobođeno Kraljevo, u njemu je bilo jedva oko 2.000 stanovnika.

Drugi svetski rat

6. aprila 1941. godine, iznenadnim terorističkim vazdušnim bombardovanjem Beograda otpočeo je napad nacističke Nemačke na Jugoslaviju. U ovom napadu, bez objave rata, učestvovale su, pored Nemačke, i Italija i Mađarska. Tog dana i Kraljevo je napadnuto, a ostalo je zabeleženo da je protivavionska mitraljeska jedinica Jugoslovenske vojske sa položaja kod Kraljeva oborila jedan nemački avion. Piloti su zarobljeni i predati vojnoj komandi u Kraljevu.
Aprilski rat je kratko trajao. Očekujući nadiranje neprijatelja, Jedinice JV su minirale i porušile sve drumske i železničke mostove preko r. Ibar i Zapadne Morave, na pravcima od Kraljeva prema Kruševcu i Kragujevcu, digle su u vazduh skladišta benzina u s. Bogutovac (Lopatnica) i Šumarice, a glavnu halu Fabrike aviona u Kraljevu delimično onesposobile.
Bez velilke borbe, Jugoslovenska vojska se 13. aprila povukla ka Čačku, a u Kraljevo su, iz pravca Kruševca, iz manji otpor (borbe vođene na Pljakinom šancu, kod gradske Pošte, na Kamidžori i na još nekim lokacijama), ušli delovi nemačke 60. motorizovane divizije 14. armijskog korpusa. Već 18. aprila Kraljevina Jugoslavija je kapitulirala pošto su tri dana ranije kralj i vlada napustili zemlju.
Posle ulaska nemačkih trupa u Kraljevo, zgrada Poljoprivredne škole je pretvorena u kasarnu. Doveden je veći broj seljaka - vojnih obveznika iz okoline Trstenika i Vrnjačke Banje, koji su u glavnim ulicama Kraljeva vadili staru tursku kaldrmu i, radi lakšeg kretanja vozila, postavljali makadam.
Već početkom maja 1941. narod Srbije počinje da se priprema za oružani otpor. Generalštabni pukovnik JV Dragoljub Draža Mihailović sa 26 oficira odlazi na Ravnu Goru i počinje da se povezuje sa izbegličkom vladom Kraljevine Jugoslavije. I Komunistička partija počinje da organizuje svoje pristalice u partizanski pokret.
U to vreme, u Kraljevo je došao veći broj izbeglica iz raznih krajeva zemlje, posebno iz Hrvatske, Makedonije, Bosne i Hercegovine i Vojvodine. Kasnije je i Kraljevo stigla velika grua slovenačkih izgnanika. Većina njih se zaposlila na železnici i u Fabrici vagona.
Posle 7. jula (likvidacija žandarmerijske patrole u Beloj Crkvi) i 12. jula (proglas CK KPJ o otpočinjanju borbe protiv okupatora), i u kraljevačkom kraju počinje formiranje borbenih partizanskih grupa. Prve akcije partizanskog odreda bile su zaplene vojnog radio-aparata i pisaće mašine od lokalnog učitelja u selu Ratina i oduzimanje oružja od meštana sela Vukušica i Gračac.
Kraljevački zvaničnici su tokom ratnih godina upozoravali građane na opasnost od oružane pobune protiv nadmoćnog neprijatelja. Tako je tadašnji predsednik opštine Kraljevo Dušan Krstić krajem jula '41. godine održao govor o “paklenom smeru komunista” i pozvao građane da budu lojalni okupatoru, upozoravajući ih na moguće nesagledive posledice. I pored toga, krajem juna formiran je Gočki partizanski odred (prvi komandant - Pavle Jakšić) koji je bio povezan sa Dragoslavom Bogavcem, predsednikom Okružnog komiteta KPJ za kraljevački okrug. Koordinisano, svakodnevno su vršili diverzije u gradu i okolini.
U julu '41. godine počelo je formiranje Ibarskog četničkog odreda pod komandom vojvode Vula Vukašinovića, čiji se štab nalazio u selu Vrba.
Na Krnjoj jeli na Goču, 19. avgusta održan je sastanak između četničkog vojvode Vula Vukašinovića i komande Gočkog partizanskog odreda (Pavle Jakšić, Miro Dragišić i Vladimir Radičević) na kome je dogovarano o saradnji Vulovih četnika i partizana u borbi protiv okupatora.
27. avgusta '41. forimran je kraljevački narodnooslobodilački odred "Jovan Kursula". U njegovom sastavu nalazile su se 1. gočka i 4. dragosinjačka četa, Čibukovačka četa i 3. prekomoravska četa - o čijem formiranju je doneta odluka i određeno rukovodstvo: komandant Pavle Jakšić, politički komesar Miro Dragišić Piper, zamenik komandanta - ujedno komandant logora - Vladimir Radičević, intendant Žika Čukulić Sveta i odredski lekar i član štaba odreda dr Gojko Nikoliš Mediko.

29. avgusta, nemačke vlasti u Srbiji obrazovale su kvislinšku vladu Srbije pod predsedništvom Milana Nedića, armijskog generala JV, sa zadatkom da zajedno sa nemačkim jedinicama uguši ustanak u Srbiji.
Partizanske borbene grupacije u septembru počinju akciju spaljivanja opštinskih arhiva po selima. Tih dana, nepovratno su izgubljene arhive u Lascu, Vrdilima, Tavniku, Samailima, Vranešima, Ratini, Žiči, Miločajima, Lađevcima, Mrsaću, Cvetkama i drugim selima, kao i u Mataruškoj Banji. Preduzete su akcije na rušenju mostova na manjim rekama čima su prekinute saobraćajne veze Kraljeva sa okolnim mestima.
17 članova bleh-muzike Dobrovoljnog vatrogasnog društva iz Kraljeva su 27. septembra, marširajući uz muziku, izašli iz grada i otišli u Kraljevački NOP odred. Istog dana, Nemci su, u Kraljevu, otpočeli sa registracijom muškog stanovništva.
29. septembra, u okviru formiranja slobodne teritorije "Užička republika", prva gočka četa Kraljevačkog NOP odreda (oko 60 boraca), pod komandom štaba odreda, oslobodila je Ušće u kome se nalazilo jedno odeljenje nemačkog 2. bataljona 521. armijskog puka za vezu i 17 jugoslovenskih žandarma. U toku borbe odbijena je intervencija oklopnog voza, koji je iz Kraljeva upućen u pomoć napadnutoj posadi. Par dana kasnije, združene partizansko - četničke snage ušle su u Čačak.
Početkom oktobra, u Čačku je, na osnovu sporazuma između Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije i Draže Mihailovića, formiran zajednički partizansko-četnički Operativni štab, radi rukovođenja borbama za oslobođenje Kraljeva. Pod njegovom komandom bile su sve partizanske i četničke jedinice angažovane u direktnom napadu na Kraljevo, kao i one koje su na raznim pravcima obezbeđivale taj napad.
Nemački fašisti su 4. oktobra zatvorili radnike Fabrike aviona u Kraljevu. Pošto su na kraju radnog vremena zatvorili sve fabričke kapije, oko 600 radnika ove Fabrike Nemci su sproveli u lokomotivsku halu Fabrike vagona.
5. oktobra otpočeo je pokret ka Kraljevu partizanskih i četničkih jedinica čačanskog kraja, koje su odlukom Operativnog štaba određene za učešće u blokadi i napadima na taj grad. Jedan vod Kruševičke čete Kraljevačkog NOP odreda ušao je u Matarušku Banju, pošto se odeljenje feldžandarmerije povuklo u Kraljevo.
Sa položaja u s. Sirča 9. oktobra otpočela je dejstvo četnička artiljerija. Četnički Kapetan Miljević sa brda zvanog "Čukara" u Sirči ispred kuće Mide Vučetića ispalio prvi ustanički artiljerijski metak na Nemce i drugom granatom pogodio nemački "Fizler 151 Cl štorh".
U noći između 10. i 11 oktobra, ustaničke snage (četničke i partizanske jedinice) izvršile su snažni napad na utvrđeni nemački garnizon u Kraljevu. Glavni napad izvršen je u zahvatu reka Zapadna Morava i Ibar, odnosno duž komunikacije Čačak - Kraljevo i Raška - Kraljevo. Napad su izvršile jedinice Dragačevskog i jedna četa Ljubićkog bataljona Čačanskog NOP odreda, 2. čibukovačka i Dedevačka četa Kraljevačkog NOP odreda i Jelički četnički odred. Napad na Kraljevo nije uspeo. Krajnje nepovoljan odnos snaga, izrazita nadmoćnost Nemaca u borbenoj tehnici, dobro organizovani i utvrđeni položaji, kao i sam položaj Kraljeva (skoro opkoljen dvema rekama - što je sužavalo manevarski prostor i upućivalo uglavnom na napad iz jednog pravca) i neobučenost ustaničkih snaga za napad na naseljeno mesto bili su presudni za ishod napada. U toku sledeće noći ponovljen je napad na Kraljevo, uglavnom istim snagama i u istom rasporedu kao prethodne noći, ali ni ovaj napad nije uspeo, iako je jedan vod 3. dragačevskog bataljona Čačanskog NOP odreda uspeo da se probije do centra grada, gde je ubio jednog nemačkog oficira, posle čega se, kao i ostale jedinice, povukao na polazne položaje.

14. oktobra, Nemci su na prevaru uhapsili oko 400 radnika i službenika železničkog čvora u Kraljevu i zatvorili ih u lokomotivsku halu Fabrike vagona. Oni su streljani sa ostalim taocima u masovnom pokolju građana Kraljeva oktobra 1941. godine. U noći 14/15. oktobra, delovi Čačanskog i Kraljevačkog NOP odreda i četničke jedinice izvele su još jedan napad na Kraljevo, kome je prethodila snažna artiljerijska priprema sa položaja na Ružića brdu i Sirči. Ni ovaj napad, izveden sa težištem u zahvatu r. Zapadne Morave i Ibra, nije uspeo, mada su pojedini delovi Čačanskog odreda (na pravcu od Poljoprivredne škole), i pored snažne i dobro organizovane odbrane, prodrli duboko u odbrambeni raspored nemačkih snaga.
15. oktobra, komandant nemačkog 749. pešadijskog puka 717. divizije major Oto Deš objavio je, putem plakata izlepljenih po Kraljevu, uvođenje vanrednog stanja sa prekim sudom, čime je označio početak zločina u kome će biti "uništene i porodice". Istovremeno sa objavom vanrednog stanja, Nemci po gradu počinju hapšenje muškaraca od 13 do 70 godina starosti. Uhapšene, među kojima je bilo dosta izbeglica iz raznih delova zemlje, zatvaraju u lokomotivsku halu Fabrike vagona. Samo nekoliko časova kasnije, nemački zločinci su počeli krvavi posao: iz lokomotivske hale izveli su grupu od oko 100 muškaraca i naredili im da kopaju veliku raku. Predveče su ih Nemci postrojili i streljali. Posle njih izveli su i streljali još dve grupe od po 100 talaca. Za vreme dok su u krugu Fabrike vagona streljali građane Nemci su po gradu vršili sistematski pretres kuća i raciju, odvodeći na stratište nove žrtve. Prema nemačkim izveštajima u krugu Fabrike vagona streljano je u toku 15. i 16. oktobra 1.736 muškaraca i žena.
Nemačka komanda i opštinska uprava u Kraljevu odredili su delegaciju građana i uputili je u s. Drakčići, sa zadatkom da od Operativnog štaba zahteva obustavu opsade Kraljeva i povlačenje ustaničkih jedinica. Nemci su pretili da će istrebiti stanovništvo i zapaliti grad, ako ustanici ne prekinu blokadu Kraljeva.
17 oktobra, u krugu Fabrike vagona, grupa radnika Fabrike aviona, vatrogasaca i građana (njih oko 160) sakupljala je leševe do tada streljanih građana i sahranjivala ih u iskopanu raku. Žene su sahranili u zajedničku grobnicu (u krugu sadašnje Fabrike nameštaja "Jasen"). Nemački komandant mesta Maciovic se preko gradskog dobošara izvinjava Kraljevčanima za nesreću koja ih je zadesila i obećava da streljanja više neće biti. Pored toga, naređuje da svi muškarci stariji od 18 godina narednog dana dođu u opštinu radi overe ličnih karata. Odazivajući se pozivu nemačkog komandanta mesta, veći broj građana Kraljeva došao je 18. oktobra u Opštinu radi overe ličnih karata. Nemci su okupljene građane opkolili i sproveli u lokomotivsku halu Fabrike vagona. One koji su već overili lične karte, sačekivali su na raskrsinacama ulica i kamionima odvozili u krug Fabrike vagona.
Streljanja su nastavljena i 20. oktobra. Ovoga dana su streljali one koji su pohvatani na prevaru 18. oktobra - prilikom overe ličnih karata. I ovu grupu streljanih sahranjivali su radnici Fabrike aviona i jedna grupa vatrogasaca.
Tek po oslobođenju Kraljeva, 15. oktobra 1945. godine održano je prvo i jedino opelo (do demokratskih promena 1997. godine), na mestu gde su ležale kosti streljanih građana. Uz prisustvo velikog broja meštana opelo su, uz panaiju i sveće, održali sveštenici kraljevačke crkve, popovi Slavoljub Mršović, Dragomir Milošević i Sveta Jović.
U noći između 31. oktobra i 1. novembra, Čačanski i Kraljevački NOP odred, Rudarska četa Kopaoničkog NOP odreda i četničke jedinice izvršile su poslednji napad na Kraljevo. Napad je izveden nešto slabijim pešadijskim snagama i istim pravcem kao i prethodni napadi. Mada su tenkovi, praćeni bombaškim grupama, prodrli duboko u grad (do sadašnjeg Doma Vojske) napad nije uspeo, jer su Nemci vatrom iz pešadijskog naoružanja uspeli da zadrže delove pešadije, koji su pratili tenkove. Rudarska četa je prodrla skoro do centra grada, ali je kao i ostali delovi ustanika, morala da se povuče. Sledeći dan, Draža Mihailović je izdao naređenje o povlačenju četničkih jedinica sa položaja kod Kraljeva što je rezultiralo i povlačenjem partizana ka Čačku i Užicu i opsada grada je okončana. 29. novembra '41. godine, nemačke snage su ušle i u Ušće.
Naredne tri godine, Kraljevo je pokušavalo da se oporavi od krvave jeseni '41. Kraljevački okružni i sreski načelnici (Milija Diković, Dragoljub Marinković, kasnije i Momčilo Dostanić i Miroslav Aćimović ...) održavali su zborove meštana Kraljeva i okolnih sela, savetovajući ih i moleći da se pokore okupacionoj vlasti, jer to je bio jedini način da se preživi u tim teškim vremenima. U julu '42. godine, na humkama u koje su sahranjeni kraljevački rodoljubi streljani oktobra '41. godine, podigla se zemlja i iz njih je “provrela” sukrvica i krv. Nemci su organizovali kuluk, te je dovlačen šljunak iz r. Ibra i razastiran po humkama, koje su onda Nemci ravnali tenkovima. U nekoliko navrata tokom '43. i '44 godine, kod aerodroma u Kraljevu Nemci su streljali i po stotinu ljudi. 7. jula '43. u potoku iza Poljoprivredne škole u Kraljevu Nemci su streljali 41 lice, stanovnike Kraljeva i okolnih mesta. Tela ubijenih sahranjena su na mestu streljanja.

Početkom januara '44. godine iz Gornjeg Hlumeca kod Praga stigao je u rejon Kraljeva 500-ti padobransko-lovački bataljon radi obuke za vazdušno-desantnu operaciju "Konjićev skok", odnosno drvarsku operaciju.
U noći između 30. i 31. marta '44. godine, partizanske snage su počele oslobađanje sadašnje kraljevačke opštine. U sklopu operacija 2. proleterske i 5. NOU divizije,. godine, 4. proleterska (crnogorska) brigada 2. proleterske divizije zauzela je rudnik uglja, deo Ušća i selo Lozno, na levoj obali reke Ibar. 10 arila, 4. proleterska brigada je potisla nemačke jedinice u selo Roćeviće.
20. maja, štab 500. SS padobransko-lovačkog bataljona, koji se nalazio u Mataruškoj Banji, izdao je "Pripremnu naredbu za prebacivanje bataljona na polazne aerodrome, radi daljeg transportovanja do aerodroma sa kojih će krenuti u akciju", tj. napad na Drvar. Štab 15. brdskog armijskog korpusa, na koga je štab 2. oklopne armije (na savetovanju održanom 17. maja 1944. godine u Vrnjačkoj Banji) preneo neposredno rukovođenje operacijom na Drvar, definitivno je utvrdio plan operacije po pravcima napada i izdao operativnu zapovest odnosnim štabovima i komandama. Sledećeg dana su grupe "Obermajer" i "Viceman" iz sastava 500. SS padobransko-lovačkog bataljona krenule železnicom iz Kraljeva prema Novoj Gradiški. Grupa "Hazelvanter" iz sastava 500. SS padobransko-lovačkog bataljona krenula je kamionom iz Kraljeva za Petrovgrad (Zrenjanin) radi angažovanja u Drvarskoj operaciji.
U selu Lazac, 28. juna, u prisustvu većeg broja građana, osvećene su i predate zastave jedinicama Drugog četničkog jurišnog korpusa.
Saveznički avioni su u toku noći 11. avgusta bombardovali Kraljevo i selo Grdicu, a nekoliko bombi je palo i na selo Ribnicu. U toku bombardovanja, koje je trajalo oko pola časa, nisu pogođeni značajniji vojni objekti, niti su ozbiljnije oštećene saobraćajnice, izuzev što je u Grdici zapaljeno skladište benzinskih buradi. Poginulo je više građana, porušeno je dosta kuća, a pogođena je i rimokatolička crkva. Napad je ponovljen 2. septembra.
16. oktobra, jedinice 2. proleterske divizije, u sadejstvu sa jedinicama Crvene armije, otpočele su nadiranje ka Kraljevu. Ove snage razbijaju četničke jedinice duž obeju obala Zapadne Morave i oslobađaju Trstenik i Vrnjačku Banju. Nemačke snage su se povukle ka Kraljevu.
Oko 20 novembra počinju završne operacije za oslobađanje Kraljeva. Šesnaesta srpska brigada 25. divizije posela je položaje Čukojevac - Ugljarevo, a 19. srpska brigada ove divizije upućena je na sektor Vrba - Dragosinjci, radi sadejstva sa jedinicama 2. proleterske divizije. Na front prema Kraljevu, na desnoj obali Zapadne Morave, stigle su 3. srpska brigada 2. proleterske divizije i 19. srpska brigada 25. srpske divizije. Drugi bataljon i jedan vod trećeg bataljona 3. srpske brigade prebacili su se, pod borbom, na levu obalu Ibra južno od Mataruške Banje i poseli položaje na sektoru Progorelica - Glavica. Drugi i 3. bataljon 3. srpske brigade napali su i proterali nemačke delove koji su se nalazili u rejonu sela Progorelica i na Železničkoj stanici Mataruška Banja, na kojoj su zaplenjene velike količine naoružanja, municije i druge ratne opreme. Začelje marševske kolone nemačke armijske grupe “E” prošlo je 27. novembra kroz Kraljevo, povlačeći se prema Čačku, Užicu i dalje prema Drini. U toku 28. novembra povukla se ka Kraljevu i zaštitnica sa položaja sela Cerje - Dobre Strane - Maglić.
U toku noći 28/29 novembra završene su borbe i oslobođeno je Kraljevo. Ubijen je, proteran ili zarobljen i poslednji neprijateljski vojnik. Tako je tačno posle tri godine i sedam i po meseci okupacije i četrdesetpetodnevnih teških borbi oslobođen grad koji je podneo ogromne ljudske žrtve i pretrpeo velika materijalna razaranja. Pošto su zadnjih dana novembra 1944. godine zauzeti svi prilazi gradu, rano izjutra 28. novembra jedinice 4. proleterske brigade zauzele su polazne položaje, pripremajući se za juriš na grad. Bataljoni su krenuli u napad sa položaja Pančevo - Kovanluk - ušće Žičke reke. Istovremeno su se, na odseku s. Ratina - r. Zapadna Morava, spremile za prelazak preko r. Ibra i jedinice Crvene armije (1041. streljački puk 223. divizije). U napad je krenuo, gazeći nabujali Ibar i pod jakom vatrom Nemaca sa utvrđenih položaja 1. bataljon 4. brigade. Zauzevši prve položaje na levoj obali Ibra, u sadejstvu sa navedenim pukom Crvene armije, brigada je tokom 28. novembra do duboko u noć vodila ulične borbe da bi, konačno, 29. novembra grad osvanuo u slobodi. Napadu na Kraljevo sadejstvovali su i delovi 3. i 6. srpske brigade, koji su sa pravca Raške vršili pritisak na neprijatelja. U toku ovih borbi ubijeno je preko 100 Nemaca, a više desetina je ranjeno. Zaplenjeno je ili uništeno 11 topova, dva tenka, 200 pušaka, 15 puškomitraljeza, 250 vozila raznih vrsta, 600 vagona i dve kompozicije ratne opreme. Partizanski odred “Jovo Kursula” ušao je u Kraljevo i odmah je preformiran u Posadni bataljon Komande mesta Kraljevo.
29. novembra Jednice 3. i 6. srpske brigade vodile su borbu sa nemačkim zaštitničkim delovima u rejonu sela Musina Reka, a zatim nastavile napredovanje prema Čačku i izbile pred neprijateljske položaje na liniji sela Zablaće - Ježevica - Viljuše. Jedinice Crvene armije, koje su učestvovale u borbama za oslobođenje Kraljeva, izvršile su pokret prema severu. 9. decembra, četvrta proleterska brigada napustila je Kraljevo i krenula prema Čačku.

Time je završen, za Kraljevo najstrašniji rat u njegovoj istoriji.

Komsijska carsija...

Lep grad, bio sam par puta...
Jedan od gradova koji nikako nije mogao da dobije onaj prefiks- Titovo...

Pa kad je Kraljevo ...Ne znam da li znas za podatak da su posle rata komunisti,u naletu soc.izgradnje(mada sumnjam da je to bio razlog,al ajde...) hteli da sklone Milutina sa trga,ali narod je popizdeo tako da je Milutin ostao...Na veliku radost svih nas